نگاه سخت افزاری به علم و غفلت از وجوه نرم افزاری

پگاه حوزه، ش 100
در حوزه علم‏شناسی فلسفی، دیدگاهی پوزیتیویستی و اثبات‏گرا، و در حوزه جامعه‏شناسی علم، دیدگاهی برون‏گرا بر سیاست‏های آموزشی و پژوهشی کشور حاکم است. در ایران، این دیدگاه‏ها و رویکردها متأسفانه بسیار ناشیانه‏تر از آنچه در غرب می‏بینیم، به‏کار گرفته می‏شود. حداقل در نگاه پوزیتیویستی غربی‏ها به علم، از مبانی متافیزیکی و غیرتجربی علم سخن گفته می‏شود؛ حال آنکه سیاست‏گذاران علم و فن‏آوری کشور ما از این اندازه دقت نیز بی‏بهره‏اند. به‏طور قطع، با تغییر این پیش‏فرض‏های متافیزیکی، معرفت تجربی نیز دستخوش تغییر می‏گردد. این پیش‏فرض‏ها را می‏توان به شش پیش‏فرض تقلیل داد. نگاهی به این پیش‏فرض‏ها مشخص خواهد کرد که آنها تا چه حد ناسازگار و پارادکسیکال هستند:
1. عالم، قاعده‏مند است. علاوه بر آنکه اثبات این اصل، تجربی و حسی نیست، عمده تمرکز و دلالت آن بر عرصه نمودها و غفلت از ضرورت‏هاست و در حوزه علوم انسانی، نادیده انگاشتن معنا در روابط و مناسبات و کنش‏های انسانی است.
2. انسان، توانایی شناخت عالم را دارد. چگونه می‏توان با محدود کردن معرفت بشری به معرفت حسی و تجربی، ادعای توانایی شناخت حقیقی و عمیق عالم را اثبات کرد؟ حتی اگر عالم را تا سطح محسوسات تقلیل دهیم، معرفت حسی قادر به شناخت تمام ابعاد و پیچیدگی‏های آن نخواهد بود.
3. علم، نسبت به جهل، رجحان دارد. این پیش‏فرض گزاره‏ای ارزشی است و بنا بر منطق اثبات‏گرا، که مدعی جدایی واقعیت از ارزش است، نباید دست به چنین قضاوتی زد.
4. تمام پدیده‏های طبیعی علت طبیعی دارند. آیا تمام پدیده‏های طبیعی، در گذشته و آینده، بررسی شده‏اند تا چنین نتیجه‏ای گرفته شود. اگر بگویند صحت محتوایی و روشی آن مورد نظر نیست، بلکه تنها به عنوان یک پیش‏فرض آن را پذیرفته‏ایم، باز آیا می‏توان بنای علم را بر پایه پیش‏فرضی نهاد که به لحاظ فلسفی و منطقی، بطلانش آشکار است.
5 . هیچ چیز بدیهی نیست. اگر هیچ چیز بدیهی نیست، مفروضات فوق چه حکمی دارد؟
6. همه چیز از حس و ادراک به‏دست می‏آید. در این صورت، خود این عبارت چه وضعی خواهد داشت؟ مفروضات پیشین نیز از حس و ادراک ناشی نشده بودند. بنابراین پیش‏فرض حاضر با بقیه پیش‏فرض‏ها ناسازگار است؛ ضمن آنکه ناقض خود نیز می‏باشد.
با توجه به ابتنای علم بر مبانی فلسفی، طبیعی است با تغییر مبانی، تغییراتی در علم و سازوکارهای آن، اهداف و روش‏های آن ایجاد شود. پس جا برای پیش‏فرض‏های متفاوت و احتمالاً منطقی‏تر و معقول‏تر باز است.