حقوق بشر و متون اسلامی

گوناگون، 4/5/82
آنچه امروزه «حقوق بین‏الملل» نامیده می‏شود، در ادبیات سنتی اسلامی به «علم سِیَر» معروف بوده است. «سیر» جمع کلمه «سیره» به معنای اخلاق، رفتار، خلق و خوی است. در مسیر زمان، این کلمه تطور یافت و از قرن دوم هجری به بعد، دو معنای اصطلاحی دیگر را به خود اختصاص داد: یکی مفهوم خاص، و دیگری ــ که بی‏ارتباط با معنای اول نیست و در پی آن آمده است ــ مفهوم عمومی‏تر که شکل حقوقی یافته و پایه و اساس حقوق بین‏الملل اسلامی را پی‏ریزی کرده است. مفهوم خاص سیره به شرح حال دوره زندگی پیامبر اطلاق می‏شود. سیره در معنای عام نیز کلیه امور مربوط به جنگ‏های داخلی و خارجی اسلام و نیز ترتیب برقراری صلح، و سلوک در زمان صلح با همسایگان و مجاورین را شامل می‏شود. دین اسلام همواره با سیاست و آیین اداره سرزمین‏های تحت حاکمیت عجین بوده است. ضابطه این مدیریت، کتاب آسمانی مسلمین و تعالیم و رفتارهای زیربنایی پیامبر است و طبعا لازم بوده تا این ضوابط در یک جا گرد هم آورده شود. ضوابط اعلان جنگ، رفتار با نظامیان و غیرنظامیان، نحوه توزیع غنائم و... همان است که ما به پیروی از محققین و حقوق‏دانان اسلامی، «سیر» می‏نامیم.
آقای محقق داماد در ادامه به آرای اندیشمندان مسلمان در باب «سیر» می‏پردازد؛ از جمله، اندیشه‏های ابوعبداللّه‏ محمدبن حسن شیبانی، که در کتاب وی، السیرالکبیر، آمده است. در این کتاب به قواعد جنگ‏های تهاجمی، دفاع از خود، رفتار ممنوع در جنگ، پایان مخاصمات و... پرداخته می‏شود. پس از او، ماوردی به مخاصمات مسلحانه می‏پردازد و آن را به دو قسم تخاصمات مسلحانه بین‏المللی و تخاصمات مسلحانه غیر بین‏المللی تقسیم می‏کند. در مورد جنگ‏های بین‏المللی، دستور کلی از قرآن گرفته شده است: «فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُوآاْ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ». (بقره 2: 194) از این آیه سه اصل کلی استنتاج می‏شود: (1) اصل مشروعیت دفاع؛ (2) اصل مقابله به مثل؛ (3) اصل منع تجاوز. «حقوق اسیران» و «استرقاق» از جمله مباحثی هستند که در ادامه بررسی می‏شوند. به نظر آقای محقق در تأیید «برده سازی» یا «استرقاق» مستندی یافت نمی‏شود. تتبع تاریخی نیز این کار را تأیید نمی‏کند.