اصول تفکیک و تعامل قوای سه گانه
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
سیاستروز، 3/3/82
در میان فلاسفه مغرب زمین، کشمکشهای فراوانی درباره تمرکز یا تفکیک قوا در چند قرن اخیر صورت گرفته است. در نهایت پس از رنسانس، طبقهبندی قدرتی از سوی منتسکیو مطرح شد و مقبولیت عام یافت.
دلایل نظریه تفکیک قوا عبارتند از: الف) جلوگیری از فساد و استبداد؛ ب) تنوع امور حکومتی و ضرورت برخورداری از تخصص. ارزیابی نظریه تفکیک قوا به این قرار است: الف) تفکیک قوا در مقام اجرا و عمل؛ ب) اختلاط نسبی قوا؛ ج) ضرورت نهاد هماهنگکننده و ناظر بر قوا؛ د) جلوگیری از فساد و سوء استفاده از قدرت.
حال به تبیین دیدگاه اسلام در مورد تفکیک قوا میرسیم. شکی نیست که در نظام اسلامی این اصل که کار را باید به کاردان سپرد، مورد احترام و تأکید است؛ زیرا کارها در جامعه متعدد است و پرداختن به هر یک از آنها مستلزم دارا بودن نوعی دانش و کارآیی است و نیز این اصل که امور جامعه باید در کوتاهترین زمان ممکن حل و فصل یابد، اصلی مورد تأکید در اسلام است. به هر جهت، تقسیم کار تا آنجا که خود موجب نقض غرض گردد، معمول خواهد بود. اما در نظام سیاسی اسلام با توجه به دلایل نظریه تفکیک قوا، توجه به دو مسئله ضروری است: الف) تقوا و صلاحیتهای اخلاقی عامل اساسی مهار قدرت در اسلام؛ ب) ضرورت انسجام و هماهنگی در حکومت. با توجه به مطالب بالا، امتیاز نظام اسلامی بر سایر نظامها عبارت است از: 1. انسجام درونی؛ 2. ضمانت اجرایی درونی؛ 3. برخورداری رهبری از عالیترین مراتب تقوا و شایستگی؛ 4. رعایت مصالح معنوی و واقعی انسانها.
این نظام سیاسی اسلام برای انجام رسالت خویش دارای زیر مجموعههایی است که فقدان هر یک موجب عدم برآورده شدن کامل نیازها و مصالح میگردد: الف) قوه مجریه، که ضامن اجرای قوانین در جامعه است و هر جا ضعیف باشد، تخلفات زیادی صورت میگیرد؛ ب) قوه قضائیه، که ضرورت آن، ضمانت قوانین و داوری است. این قوه بهطور عمده در مسائل حقوقی و اجتماعی مطرح است و شامل قوانین اخلاقی، تعبدی و فردی نمیشود؛ ج) قوه مقننه، که از دیدگاه اسلامی بازوی مشورتی رهبر است. یعنی متخصصان هر بخش مسائل را بررسی کرده و نظر میدهند و سپس فقیه آن را بر اساس قواعد فقهی سنجیده و امضاء میکند. در آخر میتوان اشاره کرد که مشورت با متخصصان و صاحبنظران در همه زمینههای فردی و اجتماعی، اصل مهمی است که در قرآن و روایات مورد تأکید قرار گرفته است(1). پس نفس شورا امری عقلی و مورد تأکید اسلام است، اما کیفیت آن به شرایط زمانی و مکانی بستگی دارد.
______________________________
1. آل عمران 159، شوری، 38
در میان فلاسفه مغرب زمین، کشمکشهای فراوانی درباره تمرکز یا تفکیک قوا در چند قرن اخیر صورت گرفته است. در نهایت پس از رنسانس، طبقهبندی قدرتی از سوی منتسکیو مطرح شد و مقبولیت عام یافت.
دلایل نظریه تفکیک قوا عبارتند از: الف) جلوگیری از فساد و استبداد؛ ب) تنوع امور حکومتی و ضرورت برخورداری از تخصص. ارزیابی نظریه تفکیک قوا به این قرار است: الف) تفکیک قوا در مقام اجرا و عمل؛ ب) اختلاط نسبی قوا؛ ج) ضرورت نهاد هماهنگکننده و ناظر بر قوا؛ د) جلوگیری از فساد و سوء استفاده از قدرت.
حال به تبیین دیدگاه اسلام در مورد تفکیک قوا میرسیم. شکی نیست که در نظام اسلامی این اصل که کار را باید به کاردان سپرد، مورد احترام و تأکید است؛ زیرا کارها در جامعه متعدد است و پرداختن به هر یک از آنها مستلزم دارا بودن نوعی دانش و کارآیی است و نیز این اصل که امور جامعه باید در کوتاهترین زمان ممکن حل و فصل یابد، اصلی مورد تأکید در اسلام است. به هر جهت، تقسیم کار تا آنجا که خود موجب نقض غرض گردد، معمول خواهد بود. اما در نظام سیاسی اسلام با توجه به دلایل نظریه تفکیک قوا، توجه به دو مسئله ضروری است: الف) تقوا و صلاحیتهای اخلاقی عامل اساسی مهار قدرت در اسلام؛ ب) ضرورت انسجام و هماهنگی در حکومت. با توجه به مطالب بالا، امتیاز نظام اسلامی بر سایر نظامها عبارت است از: 1. انسجام درونی؛ 2. ضمانت اجرایی درونی؛ 3. برخورداری رهبری از عالیترین مراتب تقوا و شایستگی؛ 4. رعایت مصالح معنوی و واقعی انسانها.
این نظام سیاسی اسلام برای انجام رسالت خویش دارای زیر مجموعههایی است که فقدان هر یک موجب عدم برآورده شدن کامل نیازها و مصالح میگردد: الف) قوه مجریه، که ضامن اجرای قوانین در جامعه است و هر جا ضعیف باشد، تخلفات زیادی صورت میگیرد؛ ب) قوه قضائیه، که ضرورت آن، ضمانت قوانین و داوری است. این قوه بهطور عمده در مسائل حقوقی و اجتماعی مطرح است و شامل قوانین اخلاقی، تعبدی و فردی نمیشود؛ ج) قوه مقننه، که از دیدگاه اسلامی بازوی مشورتی رهبر است. یعنی متخصصان هر بخش مسائل را بررسی کرده و نظر میدهند و سپس فقیه آن را بر اساس قواعد فقهی سنجیده و امضاء میکند. در آخر میتوان اشاره کرد که مشورت با متخصصان و صاحبنظران در همه زمینههای فردی و اجتماعی، اصل مهمی است که در قرآن و روایات مورد تأکید قرار گرفته است(1). پس نفس شورا امری عقلی و مورد تأکید اسلام است، اما کیفیت آن به شرایط زمانی و مکانی بستگی دارد.
______________________________
1. آل عمران 159، شوری، 38
تبلیغات
