توهم صرع در لویاتان

رسالت، 25/7/81
این مقاله مروری است بر آرای توماس هابز در باب دین و حکومت. هابز در کتاب لویاتان ملحدی مادی‏گراست که الاهیات مسیحی را به سخره می‏گیرد. محور اصلی کتاب، جدایی دین از سیاست و نفی ارتباط حکومت و الوهیت است. این گرایش ناشی از نارسایی مفاهیم کلیسا و نامعقول بودن آنهاست. کلیسا تصویری انسانی از خدا ارائه می‏دهد. اگر علیت خدا در عرض سایر علّت‏ها باشد، با پیشرفت علم، گام به گام عقب رانده خواهد شد. افزون بر این، کتاب مقدس از هرگونه مطلب استوار در باب حکومت خالی است. حق حاکمیت، از دیدگاه هابز، منحصراً در اختیار کسی است که صلح و امنیت را ایجاد می‏کند. اقتدار مدنی موردنظر hو بر پایه قراردادهای اجتماعی است. هابز یک نسبیت‏گراست و ملاک خوبی و بدی را در تأمین منافع می‏داند. به عقیده او، همه انسان‏ها به دنبال قدرت‏اند و باید با قدرتی بزرگ‏تر مهار گردند. هرچند همه باید داوری‏های خصوصی خود را تسلیم اراده عمومی کنند، اما حکومت مرکزی نیز لازم است. به نظر هابز حاکم باید مطلق‏العنان باشد و فرمان حاکم عین قانون است؛ زیرا قانون بد از بی‏قانونی بدتر است. گویا هابز نمی‏تواند مرحله‏ای را بین اغتشاش و حکومت مطلق تصور کند. به نظر او مردم گرگ‏اند و حاکم گرگ‏ترین آنهاست. در بخش دوم مقاله، میان حکومت اسلامی و حکومت مسیحی کلیسایی مقایسه‏ای صورت گرفته است. از ویژگی‏های اسلام، مفاهیم آشکار و قابل‏دفاع عقلانی است. هابز دین را مانند حبّی می‏داند که باید بلعیده شود تا اثر کند و اگر جویده شود، تلخی‏اش آشکار می‏گردد و بیمار آن را بیرون می‏اندازد. امّا در اسلام، زیربنای دیانتْ تقلیدی نیست. عقل اسلامی منبع استنباط حکم شرعی و در خدمت دین است و عقل ابزاری پذیرفته نیست. اسلام، بر خلاف مسیحیت، پر از قوانین اداره دنیاست و ضمن صحه گذاشتن بر لذت‏های دنیایی، لذات آخرتی را اصل می‏داند. اگرچه در اسلام تأمین مصالح اجتماعی از اهداف حکومت است، ولی همین هدف در جهت هدفی والاتر، یعنی قرب الاهی، است. در اسلام حق حاکمیت باید منتسب به خدا باشد. انعطاف‏پذیری و توجه به مقتضیات زمان نیز که برخاسته از گشوده‏بودن باب اجتهاد است، از ویژگی‏های دین اسلام شمرده می‏شود. همچنین اسلام نه تکلیف‏گرایی کلیسا را می‏پذیرد و نه حق‏گرایی سکولاریسم را، بلکه حق و تکلیف را توأم ارائه می‏کند و آنها را دو روی یک سکه می‏داند.