دغدغه اصلی خواجه نصیر انسان است

از آن جا که موضوع علم اخلاق نفس است، باید معلوم شود نفس انسانى چیست و غایت و کمال آن کدام است؟ چه قوایى دارد؟ موانع وصول به کمال چه چیزهایى است و چگونه باید خود را تزکیه کرد تا موجب کمال شود .
انسان داراى خصوصیتى منحصر به فرد است که او را از موجود دیگر متمایز مى‏کند و آن خصیصه نطق یا قوه ادراک معقولات است . انسان با این قوه مى‏تواند جمیل را از قبیح، و مذموم را از محمود باز شناسد . به‏کاربرنده این قوه سعید و خیر است و آن که در استفاده از آن، اهمال مى‏کند، شریر و شقى است . چنانچه قواى دیگرى که انسان و حیوان در آن شریک‏اند، یعنى قوه شهوى و سبعى، بر انسان غلبه یابد، آدمى از مرتبه خویش سقوط مى‏کند و به مرتبه حیوانات تنزل مى‏یابد .
ازآن‏رو که نفس ناطقه داراى دو قوه علمى و عملى است، کمال انسان نیز دو نوع دارد: کمال قوه علمى، شوق به سوى ادراک معارف و آگاهى از مراتب موجودات و حقایق آنها و در نهایت، معرفت‏بر مطلوب حقیقى است .
کمال قوه علمى آن است که تمام قوا تحت قوه نطق منظم و مرتب شوند و بر یکدیگر برترى نیابند; سپس به درجه اکمال غیره، که آن تدبیر منزل و مدن باشد، برسند و این کمال مطلوب حکمت علمى است . کمال اول در حکم صورت، و کمال دوم در حکم ماده است و همان گونه که این دو بدون هم ثبات و ثبوت ندارند، علم بدون عمل ضایع است و عمل بدون علم نیز محال است . در ادامه مقاله، به فرق میان فضایل و شبه فضایل، شرف عدالت‏بر سایر فضایل، ترتیب اکتساب فضایل و مراتب سعادت، و معالجه امراض نفس پرداخته مى‏شود .
جام جم ، 23 و 25/6/81