هم پوشانی عرصه های علم و دین

این گفت‏وگو به چهار نظریه‏اى که مطابق تقسیم‏بندى ایان باربور درباره‏ى رابطه‏ى علم و دین وجود دارد، مى‏پردازد . این چهار نظریه عبارت‏اند از:
1 . تعارض:
برخى بر این باورند که آموزه‏هاى علم و دین با هم ناسازگارند . اوج علم‏گرایى به ماتریالیست‏هاى سده‏ى نوزدهم باز مى‏گردد . آنان علم و تبیین تجربى را جاى‏گزین اندیشه‏هاى دینى مى‏دانستند . این ماتریالیست‏ها در سده‏ى بیستم به انسان‏محورى و سکولاریسم توجه پیدا کردند .
در مقابل این گروه، دین‏مداران قرار دارند . برخورد اینان با مسئله دو گونه بوده است: تا اواسط سده‏ى بیستم با قلدرمآبى، در پى حذف مسائل علمى‏اى بودند که به زعم آنان با دین ناسازگار بود . پس از آن، یک جریان علمى پیش آمد که براى توجیه اعتقادات دینى در پى دلایل علمى بود . خلقت‏گرایان علمى از همین دسته‏ى اخیرند .
2 . استقلال:
برخى دیگر قائل‏اند که اساسا نمى‏توان علم و دین را با نگرش واحدى ارزیابى کرد: ارزیابى مسائل دینى، با ملاک‏هاى علمى ناممکن است; ملاک‏هاى دینى نیز براى ارزیابى مسائل علمى کاربردى ندارند .
قائلان به این نظر، بیش‏تر در حوزه‏هاى پروتستان مطرح بودند و دین را تا اندازه‏اى به ایمان‏گرایى فرو مى‏کاهیدند .
3 . تعامل:
وجود رابطه‏ى تعامل میان علم و دین بدان معناست که باید دین آموزه‏هاى خود را تعبیر و تفسیر کند و نگاه بازترى به آنها داشته باشد; علم نیز از حالت جزمیت‏خود بیرون آید .
در اواخر سده‏ى بیستم، که با زوال دیدگاه مکانیستى آغاز شد، نگاه خوش‏بینانه به پژوهش‏هاى علمى پایان یافت و توجه بسیارى به جهت‏گیرى تحقیقات معطوف گشت . براى مثال، مقابله با بحران محیط زیست نیازمند اخلاق خاصى بود و علم، پیش‏تر، این بایدها و نبایدها را بر نمى‏تافت .
در مجموع، بحران‏ها زمینه را براى پذیرش دین هموار کرد . البته وقوع انقلاب اسلامى نیز در این زمینه‏سازى بى‏تاثیر نبود .
4 . هم‏بستگى:
مطابق نگرش چهارم، علم و دین نه‏تنها معارض یکدیگر نیستند، که در حقیقت هم‏کلام‏اند . الهیات پویشى از همین منظر، به توجیه آموزه‏هاى دینى با بهره‏گیرى از مفاهیم علمى مى‏پردازد، و از سوى دیگر، آموزه‏هاى دینى را نیز تغییر مى‏دهد .
در پایان گفت‏وگو تاکید مى‏شود که باید طرح‏هایى از رابطه را پذیرفت که توافق فرضیه‏اى علم و دین را در خود داشته باشند; در عین آن‏که هر کدام جایگاهى خاص خود دارند .
جام‏جم، 15/4/81