القاعده؛ تشکیلاتی مدرن!

شما با زندانیان القاعده گفت‏وگو کرده‏اید . مهم‏ترین ویژگى شخصیتى و طبقاتى این افراد چیست؟
برخلاف مبارزان ایرانى، فلسطینى، الجزایرى و چچنى که عمدتا از قشرهاى مردمى به نوعى مستضعف هستند و جامعه‏ى دیگرى را جز جامعه‏ى خود نمى‏شناسند، اعضاى القاعده اکثرا افرادى «چندفرهنگى‏» و «چندملیتى‏» هستند . به این معنا که مدت‏هاى طولانى‏اى را در غرب زندگى کرده‏اند و با فرهنگ غرب آشنایند . بسیارى از آنان به چند زبان تکلم مى‏کنند و فاقد نگاه و نگرش سنتى در روابط اجتماعى مذهبى هستند . بسیارى از این اعضا به هیچ وجه به طبقه‏ى پایین اجتماعى تعلق ندارند و عمده‏ى آنان از طبقات متوسط و پول‏دار جامعه به شمار مى‏آیند . مدرن بودن یکى از ویژگى‏هاى القاعده است .
پس چگونه است که این افراد با ویژگى‏هاى مدرن به گروهى ملحق مى‏شوند که در برابر جامعه‏ى مدرن ایستادگى مى‏کند؟
پس از پایان جنگ افغانستان موضوع رابطه‏ى عربستان با آمریکا مطرح شد; به طورى که استقرار نظامیان امریکایى در عربستان بر برخى از مسلمانان سعودى گران آمد و عکس‏العمل آنان از جمله بن لادن را به همراه داشت . بن‏لادن در نهایت از ملیت عربستان خلع شد و این امر به شکل‏گیرى گروهى انجامید که شدیدا قدرت امریکا را در منطقه و کشورهاى مسلمان‏نشین زیر سؤال مى‏برد .
چه انگیزه و ویژگى مشترکى باعث‏شده که مبارزه این افراد با دنیاى مدرن یا امریکا شکل بگیرد؟
آنچه خودشان مطرح مى‏کنند این است که احساس حقارت نسبت‏به دنیاى غرب و گستاخى غرب، انگیزه‏ى اصلى آنان براى این مبارزه است . بسیارى از اعضاى القاعده پس از رفتن به غرب عضو این گروه شده‏اند . در واقع این‏گونه نبوده که از ابتدا و قبل از رفتن به غرب گرایش ضد غربى و ضد امریکایى در این افراد وجود داشته باشد، بلکه روابط اجتماعى و نوع نگاه به اقلیت‏هاى مسلمان در غرب تاثیر گذار بوده است .
نمى‏توان گفت دغدغه‏ى القاعده صرفا مسئله‏ى اسلام یا بنیادگرایى است; چراکه در بسیارى از این افراد، گرایشات مذهبى و اسلامى عمیق نیست، یا قبل از پیوستن به القاعده اساسا گرایشات مذهبى نداشته‏اند .
مفهوم شهادت در نظر اعضاى القاعده چیست؟ آیا مبتنى بر ایدئولوژى است؟
گرایش و ایدئولوژى اسلامى و مذهبى علت‏شهادت‏طلبى یا جهاد آنان نیست; چون توجیه آنان درباره‏ى این مسئله از نگرشى عمیق به اسلام بر نمى‏خیزد .
مهم‏ترین نگرانى غرب از القاعده به چه دلیل است؟ آیا نگرانى‏ها ناشى از دلایل ایدئولوژیکى است‏یا سیاسى و امنیتى؟
بیش‏تر جنبه‏ى سیاسى و امنیتى دارد; چراکه القاعده ایدئولوژى منسجم و یک‏پارچه‏اى ندارد . ایده‏هاى القاعده در تجربیات آنان از جامعه‏ى غرب، و روابط سیاسى - اجتماعى و فرهنگى ایشان در این جامعه ریشه دارد و هیچ یک از اعضاى آن تولید ایدئولوژیکى نداشته‏اند و این هم از ویژگى‏هاى القاعده و تمایز آن با سایر گروه‏هاى فعال گذشته چون کمونیست‏ها یا بنیادگرایان است که داراى ایدئولوژى قومى بوده‏اند .
آیا احتمال نوزایى چنین گروه‏هایى در آینده وجود دارد؟
القاعده پدیده‏ى دنیاى مدرن است; جایى که فرهنگ‏هاى مختلف در هم تنیده شده است، و مسئله‏ى قومیت‏ها نیز دقیقا همین جا شکل مى‏گیرد . احساس قومیتى و خودمختارى فرهنگى پس از مدرنیزاسیون رخ مى‏دهد، و احتمال نوزایى چنین گروه‏هایى در آینده نیز وجود دارد .
اشاره
آقاى خسرو خاور تشکیلات القاعده را مدرن مى‏داند و ویژگى‏هایى که بر اساس آنها القاعده مدرن به حساب آمده عبارتند از: تکلم به چند زبان، آشنایى با فرهنگ غرب، تعلق نداشتن به طبقات پایین اجتماعى، فقدان نگرش سنتى در روابط اجتماعى . از این ویژگى آخر که بگذریم، بقیه‏ى ویژگى‏ها امورى نیستند که موجب مدرن شدن باشند . مدرن بودن نیازمند یک نوع نگرش بنیادین در عرصه‏ى اندیشه، حقوق، اجتماع، سیاست، اقتصاد و فرهنگ است . مدرن بودن یک تفکر و یک شیوه‏ى زیست است، نه صرفا آشنایى با یک شیوه‏ى زیست . ویژگى‏هایى که یک گروه را مدرن مى‏سازد عبارتند از: غیر دینى اندیشیدن و براى جهان تفسیرى غیر الاهى عرضه داشتن، و اعتقاد به سکولاریسم، اومانیسم و دموکراسى . گفتنى است ویژگى‏هاى دیگرى نیز براى مدرن بودن ذکر شده است، که البته آن ویژگى‏ها میان همه‏ى اندیشه‏هاى مدرن مشترک نیستند; براى مثال فردگرایى یا کثرت‏گرایى از ویژگى‏هاى اندیشه‏ى لیبرال هستند که کمونیسم و سوسیالیسم، که آنها نیز مدرن‏اند، فاقد آنهایند .
بنابراین نمى‏توان تشکیلات القاعده را مدرن به حساب آورد; زیرا آنان، دست کم براى به دست آوردن حمایت نیروهاى دین‏گرا، بر ایدئولوژى دینى تکیه مى‏کردند و مى‏کوشیدند تا عمل‏کرد خود را بر پایه‏ى احکام دینى توجیه کنند; از این رو فعالیت‏هاى خود را «جهاد» و کشتگان خویش را «شهید» و ... مى‏خواندند .
البته این سخن درست است که «القاعده پدیده‏ى دنیاى مدرن است; جایى که فرهنگ‏هاى مختلف در هم تنیده شده است .»
فرهنگ و پژوهش، ش 89