تجدد، ناسیونالیسم و مذهب

قبل از ورود مدرنیته به ایران، عقیده حاکم بر جامعه ایران همچنان اسلام بود و احساس تهدیدى از جانب ادیان و ایدئولوژى‏هاى دیگر وجود نداشت. علما نیز از دوره صفویه به بعد به یکى از گروه‏هاى بانفوذ عمده بدل شده بودند. در این عصر، رابطه عمیقى میان علما و دولت‏مردان برقرار بود. در اواخر عصر قاجار در واکنش به نفوذ رو به گسترش تمدن غرب و گرایش قاجار به نوسازى، نوعى واکنش در بین روحانیان پیدا شد و آنان در چند مورد، از جمله جنبش تنباکو، در مقابل حکومت قدرت‏نمایى کردند.
با وجود این، ورود اندیشه‏هاى جدید، چون پارلمانتاریسم و قانون‏گذارى و مشکل ارتباط قوانین موضوعه با قانون شرع، مشاجرات و کشمکش‏هایى را به همراه آورد. در این دوره ایران وارد عصر جدیدى شد و به‏تدریج مقدمات چالش گسترده‏اى فراهم آمد. در این زمان روحانیت خود را با سؤالات متنوعى مواجه مى‏بیند. این سؤالات، چنددستگى زیادى میان روحانیت و نیز بین آنها و روشنفکران ایجاد کرد. به‏ویژه تضاد میان اندیشه‏هاى ناسیونالیستى با مذهب در این دوران بسیار اساسى بود و تأثیر عمیقى بر بحران هویت نهاد. شکل‏گیرى گفتمان ناسیونالیستى، با غیر دینى شدن و مدرن شدن واژگان سیاسى ملازم بود. ظهور ناسیونالیسم به معناى تعریف مجدد مبانى هویت، ایدئولوژى نوین ملى را به همراه داشت و بر آن بود که بتواند بر ارزش‏هاى خاص خود تکیه کند و از احساس محرومیت و تحقیر ناشى از سلطه خارجى بکاهد و به این وسیله نگاهش را متوجه گذشته پیش از اسلام مى‏کرد. نخبگانى که با احساس تجددخواهانه به جنب و جوش درآمده بودند، بى‏اعتنا به قواعد و روش‏هاى پارلمانى، تمام آمال و آرزوهایشان را در باب دموکراسى از دست داده و خاستگاه گرایشى بودند که مى‏توان آن را «ناسیونالیسم متمدن‏ساز» نامید. از این رو آنان در تشکیل دولت پهلوى تمام تلاش خود را به‏کار گرفتند. مدرنیسم پهلوى بر دو پایه استوار بود: نخست، نفى همه سنت‏ها و ارزش‏هاى ایرانى که عقب‏مانده و سرچشمه حقارت ملى تلقى مى‏شدند و دوم، اشتیاق سطحى و رو به گسترش جامعه شهرى. این شبه غرب‏گرایى، متکى بر نهاد کهنسال استبداد ایرانى بود و همین، بیش از هر چیز دیگرى برملاکننده محتواى مدرنیسم پهلوى بود. در گفتمان پهلوى، به اسلام به‏مثابه پدیده‏اى تحمیلى بر سرزمین کورش و داریوش و سرزمین هخامنشیان و ساسانیان نگریسته مى‏شد که هدفى جز آلوده کردن اصالت و هویت این مرز و بوم نداشت. بدین ترتیب، جامعه به دو سلسله متضاد تقسیم شد: در یک طرف، ایرانیان اصیل که خودى شناخته مى‏شدند و در سوى دیگر، اسلام‏گرایان، ارتجاع سیاه و مردان غافل که اعضاى نامطلوب خانواده و تهدیدى براى خودى‏ها محسوب مى‏شدند و لذا یا باید حذف مى‏شدند و یا به جرگه خودى‏ها درمى‏آمدند و فرایند شبیه شدن را طى مى‏کردند.
به هر روى، پهلوى و تجددگرایان آن عصر، در جست‏وجوى هویتى جدید به جریان اسلام‏ستیزى پیوستند و در پى حل معماى خویش، به نفى اسلام به عنوان هویتى دیگر که نتیجه حمله عرب‏ها به ایران است پرداختند. از این رو با توجه به تعصب مذهبى ایرانیان به اسلام و تشیع، گرایش جدیدى ایجاد شد که خود را در تقابل با سلسله همسان پهلوى مى‏دید و در تقابل با ناسیونالیسم متمدن‏ساز پهلوى که بر سه عنصر غرب‏گرایى، دین‏زدایى و گرایش به تمرکز قدرت سیاسى و فرهنگ اتکا داشت، به‏تدریج ایدئولوژى جدیدى شکل گرفت که حرکتى به سمت بازگشت به خویش را آغاز مى‏کرد. این ایدئولوژى که قرائتى شالوده‏شکنانه از اسلام داشت و به اسلام در عرصه مسائل اجتماعى اعتقاد داشت، با خارج کردن گفتمان مدرنیته از حصار غرب‏مدارى سعى مى‏کرد آن را دوباره تعریف کند و به گونه‏اى دیگر به آشتى سنت و مدرنیسم بپردازد.
در فرایند انقلاب اسلامى، چنین گفتمانى به‏مثابه ایدئولوژى راهنماى عمل و رهایى‏ساز جلوه‏گر شد. در پى ورود مدرنیسم و تحمیل یک‏سویه آن بر جامعه ایران، از همان ابتدا گروه‏ها و گرایش‏هاى مخالف مختلفى شکل گرفت. عده‏اى چون فداییان اسلام، حزب ملل اسلامى، هیأت‏هاى مؤتلفه و... در ستیز با مدرنیته به اسلام سیاسى روى آوردند و در پى احیاى الگوى حکومت اسلامى در عصر مدرن برآمدند؛ در حالى‏که برخى گروه‏ها، مانند نهضت آزادى، در صدد تلفیق جوهره اسلام و تجدد برآمدند و تفسیر نوینى از اسلام ارائه کردند و برخى دیگر نیز دست به تلفیق اسلام و سوسیالیزم زدند. گذشته از تفاوت ساختارى میان این گروه‏ها، همگى در جهت مخالفت با جریان مدرنیزاسیون در ایران بودند که با هدف پاسخ‏گویى اسلام به مسائل زمان صورت مى‏گرفت. آنچه از میان همه اینها عملاً غلبه یافت، جنبش تجددستیز سنت‏گرا بود که تحولات عمیقى را پس از انقلاب سبب گردید. غلبه سنت‏گرایان که خود نشان از عمق سنت در جامعه دارد و از سوى دیگر به عملکرد نخبگان سیاسى و فکرى رژیم گذشته در مذهب‏ستیزى باز مى‏گردد، رفته رفته در تمام عرصه‏هاى اجتماعى، سیاسى، فرهنگى و اقتصادى کشور هویدا شد و دیگر جریانات را به انزوا کشید.
از مظاهر این تجددستیزى که بیشتر در بعد فرهنگى بوده است مى‏توان به کنترل و تهذیب اخلاقى و فرهنگى بر حسب معیارهاى سنتى، تأکید بر اصالت خانواده، جمع‏گرایى، اعمال نظام گزینشى در دستگاه‏هاى مختلف کشور، حمله به روشنفکرى مدرن، نظارت همه‏جانبه بر شیوه زندگى خصوصى، کوشش در یکسان‏سازى و بهنجارسازى شیوه‏هاى فکر و زندگى اجتماعى، مبارزه با مظاهر مختلف لیبرالیسم، تعبیه نوعى پدرسالارى سیاسى در نهادهاى مختلف، تقبیح اندیشه ناسیونالیسم مدرن، سلطه ایدئولوژیک بر رسانه‏ها و آموزش عمومى، کوشش در راه احیاى فرهنگ دینى، مبارزه با مظاهر فرهنگى تجدد،اصالت رهبرى و پیشوایى و بسط ایدئولوژى فراگیر و کل‏گرا اشاره کرد.
به طور کلى اگر جوهره تجدد را بتوان در مفاهیم بنیادینى چون فردگرایى، عقل‏گرایى، نسبیت ارزش‏ها، کثرت‏گرایى لیبرالیسم، تساهل، اومانیسم و اصالت حاکمیت مردمى یافت، در آن صورت جنبش سنت‏گرا حامى انضباط اجتماعى، ضدیت با عقل به شیوه‏هاى رمانتیک، مطلق‏گرایى ارزشى، حصر فرهنگى، نخبه‏گرایى و اقتدارطلبى است.
از همان ابتدا گرایش‏هاى مختلفى در جهت ارتباط میان مذهب و مدرنیته در مقابل سنت‏گراها ایستادند. برخى از آنها به نفى یک‏سویه مذهب و سنت پرداختند و خواهان غلبه تجدد بودند و برخى نیز قائل به تلفیق مذهب و تجدد شدند. امروزه بر تعداد و تأثیر این گروه افزوده شده و چالش اصلى نیز میان سنت‏گرایان با این گروه است.
در مجموع بر اساس تحولاتى که پس از پیروزى انقلاب اسلامى اتفاق افتاده است، دو نظریه عمده و غالب وجود دارد که در صدد حل نسبت میان دین و تجدد است. صاحبان طرز تفکر اول معتقدند که اسلام خود داراى یک نظام سیاسى، اقتصادى و حقوقى ثابت و جاودان است و در هر عصرى بر مسلمانان واجب است که با آن نظام زندگى کنند. از منظر این گروه، مفاهیم جدیدى چون حاکمیت ملت، توسعه آزادى، عقلانیت، حقوق فردى و... تنها بر اساس کتاب و سنت سنجیده مى‏شود. صاحبان نظریه دوم معتقدند درست است که در کتاب و سنت مفاهیمى چون عدالت دستور داده شده است، ولى تعیین معناى عدالت، به‏خصوص آنجا که به نظام سیاسى ارتباط پیدا مى‏کند، بر عهده خود انسان‏ها گذاشته شده است. در مجموع، تفکر غالب در ایران، این دو گرایش است. جامعه ایران در حال حاضر مرحله دشوارى از چالش سنت و تجدد را پشت سر مى‏گذارد که وقوع هر حادثه‏اى در آن محتمل است.
‏اشاره‏
مى‏توان گفت از دو گفتمان موجود، یکى بر تطبیق سنت در عین اصالت آن تأکید دارد و دیگرى محوریت را بر تجدد قرار مى‏دهد. در عین حال، اوصافى که در این مقاله براى سنت‏گراها برشمرده شده است نیاز به بحث و بررسى بیشتر دارد. در این مقاله به‏خوبى تبیین نشده است که شاخصه اصلى فکر سنتى چیست. بى‏تردید در میان کسانى که به سنت فکر اسلامى پاى‏بند هستند و تجدد و نوگرایى را تنها در سایه سنت اسلامى طلب مى‏کنند، افکار متنوعى وجود دارد. خوب بود نویسنده محترم توضیح مى‏دادند که چگونه سنت‏گرایى دینى در دنیاى مدرن انقلاب مى‏آفریند و در همان اوان پیروزى، قانون اساسى‏اى را پیشنهاد مى‏کند و به تصویب مى‏رساند که در دنیاى مدرن حرفى براى گفتن دارد و محکوم به انزوا نیست. آیا صرف وازدگى از مدرنیسم منحط پهلوى مى‏تواند عامل اصلى ورود به مرحله انقلاب و مهم‏تر از آن سازندگى پس از آن باشد؟ این نگاه جامعه‏شناسانه به حرکت سنت‏گرایى دینى زمانى مى‏تواند همه‏جانبه باشد که علاوه بر تکیه بر وزن سیاسى و اجتماعى علما در صحنه جامعه، به نظام فکرى و معرفتى و سلسله مفاهیمى نیز که توانست در ذهن مردم رسوخ کند و حرکت‏آفرین باشد، توجه داشته باشد.
البته این نکته قابل قبول است که جریان سنتى، که البته به صورت طیف است، در تطبیق خود با شرایط و پرسش‏هاى مختلف، با چالش‏هایى روبه‏رو بوده است و این خصلت هر نظام معرفتى‏اى است که مى‏خواهد در صحنه عمل اجتماعى فعال باشد.
انتخاب، 12 و 13/8/80