انتخابات و چالش گفتمان ها

1. نقاط افتراق گفتمان آزادى با امنیت:
گفتمان آزادى، اساسى‏ترین مسأله ایران امروز را تعریف دقیق روابط میان مردم و حکومت مى‏داند. اگرچه این گفتمان توجه به نیازهاى اقتصادى را ضرورى مى‏داند، اما راه حل بنیادین رفاه اجتماعى را نه در برخى اصلاحات صورى، بلکه در اصلاح ساختارها و فرایندها مى‏داند.
این گفتمان مرز مشخصى با گفتمان امنیت دارد. معماى امنیت و آزادى از معماهاى ریشه‏دار تاریخ تفکر سیاسى و اجتماعى است که متفکرانى چون لاک و هابز و روسو در آن تأملاتى جدى داشته‏اند. انبساط و انقباض بیش از حد هر یک از این دو مى‏تواند حکومتى به فراخى حکومت استبدادى یا دموکراتیک در هر یک از دو سوى طیف مستقر سازد. انبساط فزاینده نگرش امنیتى در جامعه مى‏تواند حکومت را به سوى اطلاق و خود کامگى، و انبساط قانونمند آزادى مى‏تواند حکومتى دموکراتیک ایجاد نماید. در مغرب زمین، هابز نگرشى انبساطگرایانه به امنیت دارد و معتقد است افراد جامعه باید تمامى آزادى خود را تقدیم اراده‏اى فراتر به نام «دولت» نمایند تا او با اقتدار کامل امنیت را تأمین کند. لاک و روسو اندیشه هابز را تعدیل کردند و درنهایت راه حل تفکیک قوا به‏عنوان یکى از مجارى تمدن نوین بشرى اتخاذ شد که بر اساس آن، بر تفوق آزادى قانونمند به‏عنوان ضامن حفظ امنیت شهروندان تکیه مى‏شود. از این‏رو در گفتمان آزادى، حاکمیت به سه بخش متعادل تقسیم مى‏شود و ملت کاملاً مراقب است که حاکمیت، حریم آزادى را مورد تجاوز و تهدید قرار ندهد.
اما رابطه مردم و حکومت در مشرق‏زمین و به‏ویژه ایران، سرگذشتى غم‏انگیز دارد. انقلاب اسلامى فرصتى بود براى تجدید و بازتفسیر رابطه مردم و حکومت که انتخابات 80 وضوح و بالندگى بیشترى بدان بخشید. انتخابات 80 به‏وضوح تمایزهاى گفتمان آزادى را با دو مقوله پیش‏گفته مشخص کرد؛ چه، گفتمان آزادى شرط تحقق امنیت و رفاه اجتماعى را بهره‏مندى جامعه از آزادى در چارچوب قانون مى‏دانست و حتى رأى به عدم تحقق امنیت و رفاه، بدون آزادى بود.
2. تمایز گفتمان آزادى با گفتمان رفاه:
این تفاوت نیز از منطق مشابهى پیروى مى‏کند. گفتمان رفاه، توسعه سیاسى و آزادى‏خواهى را بازى جناحى تلقى مى‏کند و تنها راه نجات کشور را بهبود وضع معیشت مردم مى‏داند و این هدف را تنها از طریق تکیه بر فاکتورهاى اقتصادى پى‏مى‏گیرد؛ بدون آن‏که بخواهد نقطه وصلى میان اقتصاد و امور سیاسى - اجتماعى برقرار کند. در مقابل، گفتمان آزادى، رمز توسعه اقتصادى را در نهادینه کردن آزادى و ایجاد امنیت سرمایه‏گذارى مى‏داند. این منظر با استخدام دو مفهوم قانون‏گرایى در عرصه داخلى و تنش‏زدایى در سطح بین‏المللى، نگاه سرمایه‏گذاران جهانى را مورد توجه قرار مى‏دهد.
بارى، با صرف نظر از مختصات هر یک از این سه گفتمان، نکته مهمى که انتخابات 80 را از انتخابات 76 متمایز مى‏کند، ظهور پرقدرت گفتمان رفاه در عرصه رسمى جامعه بود. در انتخابات 76 ، صحنه انتخابات محل تعارض و رقابت دو گفتمان ارزشى و دموکراتیک بود؛ اما گفتمان رفاه آنچنان خود را غیر قابل خدشه تلقى کرد که گویى بسان ذخیره‏اى معنایى در ذهنیت نخبگان ایرانى ریشه دوانده است و هر تحولى در جامعه لاجرم به تفوق و اولویت حاملان گفتمان سازندگى خواهد انجامید. اما دوره 76 تا 80 بسیارى از این ذهنیت‏ها را متحول کرد. اصحاب گفتمان ارزشى سابق نیز باگذار آرام از کنار ابعاد ارزشمندانه خود و تکیه صرف بر اقتصاد، عرصه رقابت را از رقابت عقلانى - ارزشى انتخابات 76 به عرصه رقابت آزادى - رفاه در انتخابات 80 بدل کردند.
اشاره‏
1. بى‏تردید امنیت، رفاه و آزادى سه شاخصه حکومت مطلوبند که در نظریات سیاسى به آنها پرداخته مى‏شود. در عین حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که در شرایط خاص اوضاع یک کشور، ممکن است هر یک از نخبگان براى رسیدن به وضعیت مطلوب، تأکید بیشترى بر یکى از این شاخصه‏ها داشته باشد. مسلماً نمى‏توان گفت خروج از بحران‏ها در همه وضعیت‏ها در گرو امنیت یا آزادى یا رفاه است. مسلماً هر یک از مشکلات و بحران‏ها تابع کمبود ظرفیت خاصى است که باید براى جبران آن کوشید.
2. پارادایم امنیت در دنیاى امروز بسیار متفاوت با دوران قدیم است و این‏طور نیست که براى رسیدن به امنیت بیشتر باید پل‏هاى آزادى خراب شود. وجود ساختارهاى نیرومند حامى آزادى در کنار داشتن پایه‏هاى قانونى محکم در جهت حفظ امنیت، امرى است ممکن و مطلوب. بنابراین توسعه پارادایم امروزین امنیت که با شاخصه‏هاى مدرن تعریف مى‏شود، الزاماً رفتن به سمت استبداد را طلب نمى‏کند.
3. در انتخابات اخیر، تلقى مردم از شعارهاى آقاى توکلى تلقى رفاه‏طلبانه نبود. بیشترین تأکید نامزد مزبور بر عدالت اجتماعى و اقتصادى بود و به‏روشنى دیدگاه‏هاى این نامزد با آنچه قبلاً و در دوره قبل از 76 به «گفتمان سازندگى» معروف شده بود متفاوت بود. این نامزد نه تنها برنامه دولت خاتمى را مورد انتقاد قرار مى‏داد، دوران سازندگى را نیز مورد مناقشه جدى قرار داده بود. از این رو به نظر مى‏رسد تعبیر گفتمان رفاه از آن و یکى دانستن آن با گفتمان سازندگى، آن‏چنان که در این مقاله مورد اشاره قرار گرفته، محل تأمل جدى است. مى‏توان گفت نامزد مزبور بیش از آن‏که نماینده گفتمان رفاه باشد، سخنگوى گفتمان عدالت بود.
4. غلبه تعداد آراى رئیس‏جمهور منتخب بر سایر رقبا، صرفاً به اعتبار غلبه یک گفتمان، یعنى گفتمان آزادى نبود؛ به دلیل این‏که تفوق آرا صرفاً تابع تفوق گفتمان نیست و ده‏ها عامل دیگر مى‏تواند انگیزه مردم و به‏خصوص توده را در رأى دادن به یک فرد شکل دهد. با این همه نمى‏توان انکار کرد که وجود آزادى و ساختارهاى قانونمند، مطالبه‏اى است جدى که پس از انقلاب اسلامى و خصوصاً در دوران اخیر کانون توجه جدى بسیارى از آحاد جامعه اسلامى قرار گرفته است و نمى‏توان تغییر مطالبات و هنجارها را با توجه به شرایط خاصى که بر این دوران حاکم است انکار کرد.
عصرما، ش 222