خاستگاه نظریه تکامل معرفت دینی

تاریخچه ارکان نظریه معرفت دینى در تفکر غرب به شرح ذیل است:
1. رکن اول: دین و معرفت دینى دو امر متغایرند؛ 2. دین امرى ثابت است و معرفت دینى تغییر مى‏پذیرد.
تاریخچه رکن اول و دوم در تفکر غرب‏
الف) آلبرت شوایتزر (1875 - 1965) متفکر برجسته مسیحى مى‏گوید: «حقیقت دینى از عصرى به عصر دیگر متفاوت و متغیر است.» البته شوایتزر مى‏گوید مى‏توان در تعالیم عیسى، عامل و نیروى معنوى، یا به تعبیر او «آیین عشق» را ثابت و یکسان در هر عصرى دانست.
ب) آلفرد فیرمین لویزى (1875 - 1940) کوشید تا همه پیرایه‏ها را از مسیحیت جدا کند تا محتواى ثابت و اصیلى را به عنوان جوهر مسیحیت نگاه دارد و معتقد بود حقیقت مسیحیت آن‏گونه که خود را در حیات کلیسا نشان مى‏دهد، تکامل پیدا مى‏کند.
جان مک کوارى، دین‏پژوه معاصر مى‏گوید: «لویز اغلب به گونه‏اى مى‏نویسد که گویى یک حقیقت مطلق و جاودانه یا ثابت وجود دارد؛ به طورى که تنها فهم و بیان ما از آن تغییر و تکامل مى‏یابد».
ج) دیدگاه مدرنیست‏ها: مدرنیست‏ها یا تجددطلبان معتقدند وحى کمال‏ناپذیر نیست؛ بلکه در تجربه دینى قرار دارد و همواره ناقص و در جریان تکامل است.
د) بندتو کروچه نماینده اصلى ایده‏آلیسم ایتالیا مى‏گوید: «دین چیزى نیست مگر شناخت وّ معرفت که با تکامل روح، محتوا و مفاد آن تغییر مى‏کند؛ هرچند شکل آن یکسان باقى مى‏ماند.
بنابراین بحث ثبات و تغییر دین که دو رکن اصلى نظریه معرفت دینى است، ابداع صاحب‏نظریه قبض و بسط نمى‏باشد؛ بلکه مورد بحث در عالم مسیحیت بوده است.
رکن سوم: معرفت دینى، نوعى معرفت بشرى است و مانند سایر شاخه‏هاى معرفت در تحول و تکامل است. بشرى بودن معرفت دست کم دو معناى مقبول دارد: 1. معرفت به دست انسان‏ها پرورده مى‏شود؛ 2. اوصاف بشر در معرفت پرورده او ریزش مى‏کند. ایشان مى‏گوید: بشر ناقص است؛ لذا مراد از معرفت بشرى، معرفت ناقص است‏
تاریخچه رکن سوم در تفکر غرب‏
الف) بر اساس رکن اول و دوم که دین ثابت و فهم ما از دین متغیر است، بشرى بودن چنین معرفتى قطعاً ثابت مى‏شود و دیگر نیازى به استدلال جداگانه ندارد.
ب) ارنست ترولتش اصولى را وضع کرده که بر اساس آن هیچ تفسیر و معرفتى از مسحیحیت متصف به یقین و قطعیت نمى‏شود که اصل نقد از جمله آن اصول است؛ یعنى هر سنت و تفسیر پذیرفته‏شده‏اى از تاریخ باید مورد نقد و انتقاد واقع شود. بنابراین معرفت و فهم دینى ما رنگ بشرى بودن را دارد و به تعبیرى معرفت بشرى است.
رکن چهارم: معارف بشرى با یکدیگر در ارتباطاند.
رکن پنجم: معارف بشرى متحول‏اند.
رکن ششم: تحول معارف بشرى، تکاملى است. مسأله ترابط و تحول و تکامل معارف بشرى به طور برجسته در تفکر هگل وجود دارد.
ابتدا نظر ارنست ترولتش را ذکر مى‏کنیم و سپس به دیدگاه هگل مى‏پردازیم.
مسأله ترابط معارف از دیدگاه ترولتش‏
وى اصلى دارد به نام «اصل همبستگى» یا «به هم پیوستگى» که بر اساس آن، هر حادثه تاریخى با حوادث دیگر در مجموعه‏هاى واحد همبستگى دارد و نوعى پیوستگى تام و ذاتى در تاریخ وجود دارد. از این سخنان ترولتش بر مى‏آید که هر حادثه‏اى را نباید مجزا در نظر گرفت؛ زیرا هر حادثه در یک شبکه بسیار پیچیده از روابط علّى وجود دارد.
‏مسأله معارف از دیدگاه هگل
تبیین دیدگاه هگل نیازمند ذکر مقدماتى است: 1. از دیدگاه هگل، هر امر موجودى معقول است و هر امر معقولى موجود مى‏باشد. مى‏توان گفت در نظام فلسفى هگل، متعلَّق فکر، خود فکر است؛
2. از نظر هگل واقعیت از چنان وحدتى برخوردار است که نمى‏توان هیچ واقعیت مجزایى را جز در رابطه با کل به‏خوبى فهمید. یکى از مورخان فلسفه مى‏گوید: «به نظر هگل حقایق جزئى و فردى، تنها هنگامى که به عنوان جنبه‏هاى یک کل نگریسته شوند، عقلانى مى‏گردند»؛
3. به نظر هگل، حقیقت به معناى نظام و سیستم است. حقیقت، کل است؛ آن هم یک کل در حال تکامل؛ تکاملى به طریق تناقض و دیالکتیک؛
در نتیجه از این مقدمات برمى‏آید که واقعیت با شناخت یکى است و هیچ واقعیت یا شناختى جز در رابطه با کل واقعیت‏ها و شناخت‏ها فهمیده نمى‏شود و کل این شناخت‏ها و واقعیت‏ها در حال تکامل است که به این ترتیب ارکان چهارم، پنچم و ششم نظریه معرفت دینى از این بحث‏ها نتیجه گرفته مى‏شود.
اشاره‏
به نظر مى‏رسد هرچند روح نظریه قبض و بسط برخاسته از اندیشه غرب است؛ اما شکل و تقریر جدید آن از جانب صاحب‏نظریه است. همچنین اینکه این نظریه توصیه‏هایى هم دارد که مناسب بود به وجود آنها در تفکر غرب پرداخته مى‏شد و نقد رکن سوم توسط ایشان با موضوع مقاله سازگار نیست و ذکر منابع در چنین بحثى براى داورى ضرورى به نظر مى‏رسد.
کیهان، 27/11/79