کنترل و نظارت از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام)

بازرسى و نظارت براى سالم ماندن نظام از مهمترین امور در هر سازمانى است. سازمان براى بقاى خود باید از تغییرات محیطى آگاه شود و هماهنگى‏هاى لازم را با آنها به عمل آورد. وسیله این آگاهى کنترل است.
‏مفهوم کنترل و نظارت
کنترل و نظارت فعالیتى است که ضمن آن عملیات پیش‏بینى شده با عملیات انجام‏شده مقایسه مى‏شوند و در صورت وجود اختلاف و انحراف بین آنچه باید باشد و آنچه هست، به رفع و اصلاح آنها اقدام مى‏شود. نظارت و کنترل همواره همراه هم مورد بررسى قرار گرفته‏اند. در نظام مدیریتى اسلام کنترل و نظارت محدود به مدیر نمى‏شود، بلکه بخش عمده‏اى را به ایمان و وجدان مردم واگذار مى‏نمایند.
مراجع کنترل و نظارت از دیدگاه مدیریت اسلامى‏
1. خدا؛
2. وجدان؛
3. نظارت همگانى مردم؛
4. مدیر.
حضرت على‏علیه السلام در بسیارى از نامه‏هاى خویش خطاب به فرمانداران خود مى‏فرماید: «حساب خود را براى من بفرست و بدان که حسابرسى خداوند مهمتر از حسابرسى مردم است.»
‏مراحل اساسى کنترل در سازمان
1. تعیین هدف و انتخاب موازینى براى ارزشیابى نتایج عملیات‏
2. مقایسه نتایج عملیات انجام‏یافته با هدفها و موازین پیش‏بینى شده‏
3. اقدام به منظور جلوگیرى از وقوع یا تکرار انحرافات‏
آثار نظارت و کنترل‏
1. ارتقاى عملکرد کارکنان؛
2. بهبود کیفیت کار و خدمات؛
3. کاهش تخلفات؛
4. جلوگیرى از سوءاستفاده‏هاى مالى.
‏نظارت و کنترل از دیدگاه امام على‏علیه السلام
شیوه نظارتى که امام على‏علیه السلام به آن فرمان مى‏دهد شیوه‏اى غیرمستقیم و غیرعلنى و مخفى است: «چشمهاى [ مخفى ]بر کارگزاران و کارکنان بگمار، اعمال آنان را زیر نظر داشته باش و بازرسان و مراقبان صادق و باوفا براى آنان معین کن».
ویژگى‏هاى شیوه مخفى: 1. نقشى پیشگیرى‏کننده از خلاف دارد؛ 2. گزارش‏کنندگان در محذورهاى شیوه مستقیم نیستند؛ 3. امکان مخفى کردن امور و ظاهرسازى وجود ندارد؛ 4. به سرعت مى‏توان جلوى کجى را گرفت.
راه و رسم امیر مؤمنان‏علیه السلام‏
امیرمؤمنان در حسابرسى پس از مراقبت و بازرسى هیچ‏گونه ملاحظه‏اى روا نمى‏داشت. وى در نامه‏اى به عثمان بن حنیف که در یک میهمانى شرکت کرده بود نوشت آنچه در آن میهمانى خورده آیا حلال بوده یا شبهه‏ناک و اینکه به پیشواى خود تأسى کند و مراقب زندگى و رفتار خود باشد.
‏ارزش‏یابى
ارزشیابى کارگزارانه و فرق گذاشتن میان نیک‏کرداران و بدکرداران از امور مهم در یک نظام ادارى است. حضرت على‏علیه السلام در عهدنامه‏اى به مالک اشتر نوشت: «مبادا که نکوکار و بدکردار در نزدت یکسان باشند، که آن رغبت نکوکار را به نیکى کم کند و بدکردار را به بدى وادار نماید.»
و امیر مؤمنان‏علیه السلام به مالک اشتر سفارش مى‏کند در ارزشیابى خود معیارش عملکرد اشخاص باشد، نه حسب و نسب: «مبادا بزرگى کسى موجب شود که رنج اندک او را بزرگ شمارى و مبادا پایینى رتبه کسى سبب شود که کوشش سترگ وى را خوار به حساب آرى».
از دیگر معیارهاى مهم در ارزشیابى مدیران و مسؤولان، نظرخواهى از مردم و افراد تحت سرپرستى آنان است و امیر مؤمنان‏علیه السلام این معیار را در نظر داشتند، چنان‏چه وقتى دهقانان‏فارس و بحرین که غیرمسلمان بودند از رفتار و نوع سرپرستى عمرو بن سلمه ارحبى شکوه کردند، آن حضرت براساس نظر و قضاوت ایشان به کارگزار خویش توصیه‏هایى نمود.
‏تشویق و تنبیه، قدردانى و مجازات
از مهمترین مختصات یک نظام ادارى سامان داشتن نظام تشویق و تنبیه است و امیر مؤمنان در این رابطه به مالک اشتر مى‏فرماید که رنج کسانى را که کوشش کرده‏اند بر زبان آرد؛ چراکه این امر دلیران را بیشتر برمى‏انگیزاند و از کارماندگان را به کوشش مایل مى‏گرداند و لذا خود حضرت، بنابر نقل ابن ابى‏الحدید معتزلى، پس از فراغت از جنگ جمل از انصار قدردانى فرمودند.
هدف نظارت و کنترل از دیدگاه امیر مؤمنان على‏علیه السلام‏
1. زدودن بدى‏ها و رشد دادن خوبى‏ها «به وسیله خوبى با بدى بستیزید»، «گنه‏کار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار تنبیه کن»؛
2. بهبود رفتار کارگزاران و کارکنان؛
3. ارتقاى بینش کارگزاران نسبت به کارگزارى. (اینکه کارگزاران مسؤولیت و مدیریت خود را طعمه و شکارى به چنگ آمده ندانند)؛
4. دقت و سرعت در کار.
برخى وظایف کارگزاران در رفتار با مردمان‏
1. خود را به واقع خدمتگزار مردم دانستن؛
2. مدارا با مردم؛
3. پذیرا بودن در شنیدن انتقاد؛
4. پرهیز از رفتار خلاف کرامت و حرمت؛
5 . پرحوصله بودن و پرهیز از تأخیر در انجام امور؛
6. رعایت حقوق ارباب رجوع و پاسدارى از عدالت؛
7. رعایت مساوات و پرهیز از خلافکارى.
جمهورى اسلامى، 13/9/79