میل پنهان روشنفکران به قدرت

قدرمشترک روشنفکران، جهانى بودن آنهاست و نیز آنان نماینده وجدان بشرى و ملى‏اند و علاوه بر آگاهى، از عنصر خودآگاهى برخوردارند و چون جلوتر از زمان حرکت و فکر مى‏کنند، همواره گرفتار انزوایند. درگیرى روشنفکرى با سنت از جهت جوهره و تاریخ روشنفکرى، قابل اثبات است. اما در مورد قدرت، از نظر لنین هر انقلابى - که به قول مارکس چون قابله‏اى به تغییر شرایط جامعه کمک مى‏کند - احتیاج به پیشتاز دارد و روشنفکران این وظیفه را به دوش مى‏گیرند و به نیت کسب قدرت سیاسى وارد عرصه مى‏شوند؛ چون فکر مى‏کنند که تحولات، از مجراى قدرت سیاسى صورت مى‏پذیرد، در حالى‏که نظریه انقلاب مارکس چنین قیدى ندارد و انحصار مفهوم قدرت در قدرت سیاسى خطاى بزرگى است. به عنوان مصداق، در میان طیف سیاسى قبل و حین انقلاب، نظر این بود که قدرت سیاسى از پایه‏اى برخوردار است که لزوماً سیاسى نیست. در ضمن یکى از دلایل نقد روشنفکران به سنت دینى آن بود که سنت دینى در مواردى پشتوانه نظرى قدرت حاکم آن روز را تهیه مى‏کرد. بر این اساس معتقدم که روشنفکران ما ضمن نقد قدرت سیاسى، به قدرت اقتصادى و فرهنگى و قدرت سنت هم نگاه انتقادى داشتند.
به هر حال تصور آن است که روشنفکران، همیشه به یک حلقه مفقوده اندیشیده‏اند که بر اساس آن هم به نقد سنت توفیق یابند و در شرایط بیرونى باز نمانند و هم نقد قدرت کنند و درگیر منازعات سیاسى نشوند. از زمان سیدجمال شعار برخى روشنفکران، نجات اسلام بود که به نقد فرهنگى سنتها توجه بیشترى داشتند و برخى هم به نجات مسلمانان معتقد بودند و به سامان‏دادن زمینه‏هاى نامناسب اقتصادى و اجتماعى مى‏اندیشیدند. نحله دیگرى نیز قائل‏اند که توجه به سنت به موازات توجه به قدرت صورت مى‏گیرد اما قدرت را در وجه مبنایى و فلسفى آن مد نظر قرار مى‏دهند. اما در مورد اینکه التزام روشنفکران به نگاهى فاصله‏مند امکان نگاهى عمیق به قدرت را از ایشان سلب مى‏کند یا نه باید گفت با توجه به عدم تنافى دو مفهوم روشنفکرى و سیاستمدارى، از آن‏رو که روشنفکران به ارزشهاى عام بشرى مى‏اندیشند، نه مى‏توانند از اصل قدرت صرف‏نظر کنند و نه مى‏توانند آن را اساس کار خود قرار دهند. در ضمن، با مسؤولیت آگاهى‏بخشى توده‏ها که هم‏زاد روشنفکرى است، اگر دورى از مردم خصلت روشنفکران است، دقیقاً نقطه ضعف آنان نیز مى‏باشد.
در مورد تناظر مدل سیاسى «حکیم حاکم» افلاطون، که غیرعملى و گاهى خطرناک است و مدل روشنکفر سیاستمدار، به نظر مى‏رسد که عصر حکومتهاى افلاطونى که یک نفر مشکلات را به تنهایى حل کند به‏سر آمده و نظریه امروز سیاست، نظریه سیستمى است. از طرف دیگر این دید هم برافتاده است که قدرت به کار خود مشغول باشد و روشنفکران هم از بیرون این نظام را نقد کنند، که مبناى این تعامل ناگزیر، نیاز طرفین به یکدیگر است.
در مورد مصداق دوم خرداد، علاوه بر همزمانى با پایان جنگ سرد، طرح شعارهاى اقناع‏کننده وجدان عمومى توده‏ها قابل توجه است. لذا دوم خرداد را نباید دولت روشنفکران بدانیم؛ بلکه حاکمیت یک ملت با همه نگرشهایش بود. البته دوم خرداد میدان را براى روشنفکران باز کرد؛ چون این دسته همواره دغدغه آن را داشته‏اند که سخنگوى واقعى جامعه باشند. اما آیا بهتر است که روشنفکران همچنان با تدوین مبانى نظرى، از دور بر جریان سیاسى دوم خرداد اثر بگذارند یا نه، باید گفت بدون حضور در مسائل ملموس نمى‏توان به یک جامعیت در نظریه دست یافت، ضمن آنکه لازم است یک نظریه‏پرداز حتى‏الامکان از منصب اجرایى دورى کند. براى حل این پارادوکس راه حل تحزب ارائه شده است، که در آن فاصله کار عینى و علمى به حداقل مى‏رسد. مشکل جهان توسعه‏نیافته نیز همین آشتى‏ناپذیرى قدرت فرهنگى و سیاسى است که با شیوع توسعه‏یافتگى و رسمیت احزاب تألیف موفقى از سیاست و اندیشه صورت مى‏پذیرد.
اشاره‏
1. طرف مصاحبه از سویى به بى‏اهمیتى قدرت شاه از نظر فرهنگى اشاره مى‏کند و از سوى دیگر مدعى است که یکى از دلایل نقد روشنفکران به سنت دینى آن بود که در مواردى پشتوانه نظرى قدرت سیاسى (و بالتبع فرهنگى) را به عهده داشت. توضیح آنکه سنت دینى، قاعدتاً پشتوانه قدرت فرهنگى است در حالى‏که ایشان بدان قائل نیستند و این به نظر تهافتى است که در کلام گوینده است.
2. اشاره به تحزب به عنوان راه حل میانه بین قدرت عملى و نظرى بدون ذکر شرایط و نحوه شکل‏گیرى حزبها، نحوه جارى تحزب را به ذهن متبادر مى‏کند که نوعى حضور جدى و عملى در صحنه قدرت است، نه میانه قدرت و علم.
ایران، 12 و 18/5/79