نظریه داروین در عصر پهلوی اول گزارشی از نخستین مقالات مجله فرهنگ در آغاز دوره پهلوی اول (1307-1304ش)(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
تاریخ علم دوره ۱۹ پاییز و زمستان ۱۴۰۰ شماره ۲ (پیاپی ۳۱)
285 - 328
نام داروین از دوره ناصرالدین شاه قاجار از رهگذر انتشار رساله حقیقت مذهب نیچری و بیان حال نیچریان در ایران شنیده شد. پس از آن نیز در برهه های مختلف تاریخی، اندیشه و دیدگاه تکاملی وی با فراز و فرودهایی در ایران بازتابید. احزاب چپ گرای ایرانی که در اواخر دوره قاجاریه عمدتاً تحت تأثیر ترکان عثمانی در ایران شکل گرفتند در صورت بندی ادبیات تکاملی نقش پررنگی داشتند. بررسی مطبوعات منتشر شده در این دوره نشان می دهد بخشی از واژه پردازی ایرانیان نیز از راه همین احزاب بوده است. دسترسی افرادی که در احزاب چپ فعالیت داشته اند به اسناد و کتاب های غیرفارسی باعث می شد روایت دست اول تری از نظریات علمی و از جمله نظریه داروین به دست داده شود. این مسأله در آنجا پراهمیت تر می شود که توجه کنیم عمده منابعی که در این دوره مرجع اصلی بازتاب دیدگاه های علمی بوده اند منابع عربی هستند. طبیعی است که در منابع عربی هم ادبیات بحث و هم نوع واژه گزینی ها متفاوت از این دست منابع است و این نکته از بررسی مقالات نیز دانسته می شود. در این مقاله ضمن توضیح در باره جمعیت فرهنگ رشت که در سال های ۱۲۹۸ تا ۱۳۱۰ شمسی در گیلان فعالیت و گرایش های چپ داشته است می کوشم نخستین روایت عالمانه از دیدگاه داروین را با توجه به مجله فرهنگ که از سوی ایشان چاپ می شده، به دست دهم. گمان می کنم پس از روایت های مختلفی که تا اواخر دوره قاجار از نظریه داروین در ایران وجود داشته، این مقالات که از روی منابع غیرعربی ترجمه شده نشان می دهد روشنفکران ایرانی با اندیشه های داروین آشنایی داشته و می کوشیدند فهم خودشان از آن را تا حد زیادی تدقیق کنند. از آنجا که دسترسی به اسناد و ویرایش و بازنشر آن ها در تکمیل برنامه تاریخی علم در ایران و نحوه مواجهات ایرانیان با اندیشه های جدید اهمیت دارد، عین آن سلسله مقالات را که از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۷ منتشر می شده با ویرایش و توضیح آورده ام.