مهرداد دیوسالار

نظام سیاسی و حکومت یکی از بنیادی ترین و پرمناقشه ترین مباحث اندیشه سیاسی تاریخ اسلام است و عالمان و فقیهان، به ویژه عالمان شیعه برای حفظ اسلام و صیانت از مسلمین و جوامع اسلامی آرای گوناگونی را در این باب ارائه داده اند. آخوند خراسانی به عنوان یکی از برجسته ترین رهبران نهضت مشروطه و هدایت گر جنبش بیداری اسلامی از این حیث از جایگاه خاصی در جهان اسلام برخوردار است. ایشان با صدور احکام حکومتی متعددی در ساحت های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و قضایی به حمایت و هدایت مردم و جامعه پرداخت. صدور این احکام براساس نیابت و ولایتی است که مرحوم آخوند در برخی از احکام خود بدان اشاره فرموده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیلی توصیفی و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای به بررسی مهم ترین احکام حکومتی آخوند خراسانی در حمایت از استقلال و اسلامیت آن، ازجمله حکم جهاد علیه متجاوزان روسی و انگلیسی، سرنگونی محمدعلی شاه، تحریم خرید کالای خارجی، احکام حکومتی در باب مشروطیت و موارد دیگر بپردازد.

زیست و معیشت مردم مازندران که در بازه زمانی مورد مطالعه یعنی دوره پهلوی اول (1304-1320)، محدودی جغرافیای استان های مازندران و گلستان کنونی از منتهی الیه غرب رامسر تا منتهی الیه شرق مراوه تپه را در بر    می گرفت؛ در طول تاریخ به سبب تنوع شرایط اقلیمی و جغرافیای طبیعی در سه واحد جغرافیایی جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی و بر مبنای اقتصاد کشاورزی- دامپروری استوار بوده است. پیش از پهلوی اول چشم انداز جغرافیایی زیست گاه های مازندران حالت ایستایی داشت ولی با سیاست های ویژه پهلوی اول در مسیر نوسازی ایران، تحولات شگرفی در چشم انداز جغرافیایی مازندران ایجاد شد. پژوهش حاضر برآن است تا تغییرات و تحولات ایجاد شده در جغرافیای کشاورزی مازندران در دوره پهلوی اول را از منظر مکتب چشم انداز و باروش کیفی تحلیل تاریخی مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار دهد. مکتب چشم انداز، تغییرات چهره طبیعت در دوره های تاریخی در یک جغرافیای مشخص را بر اساس سیاست گذاری های اعمال شده مورد بررسی قرار می دهد. در اثر سیاست نوسازی، برنامه های اصلاحی بسیاری در بخش کشاورزی استان مازندران اجرایی شد. با مجموع اقدامات پهلوی اول به منظور مکانیزه کردن کشاورزی مازندران و تجاری سازی و صنعتی سازی محصولات کشاورزی، چشم انداز کشاورزی مازندران نیز متحول شد. دولت مدرن با تسخیر طبیعت و تسلط بر آن بوسیله خشکاندن باتلاق ها و زه کشی، ساخت سد و پل و مهار طغیان آب و تسلط بر منابع آبی، اراضی بسیاری را به مجموع اراضی کشاورزی مازندران افزود. در نتیجه چشم انداز زمین های باز گستردهکه تا پیش از آن تنها چشم انداز کشاورزی مازندران بود، در سطح وسیعی گسترش یافت. اراضی جدیدی نیز در نواحی جلگه ای و کوهپایه ای برروی دشت ها و تپه ها برای کشت و پرورش محصولات جدید اختصاص داده شد و چشم اندازهای جدید باغی و تپه ای را ایجاد کرد.

ایران عصر قاجار شاهد حضور اروپاییان با مقاصد گوناگون تجاری، سیاسی، مذهبی، نظامی و گردشگری بود. سفرنامه نویسان اروپایی به دلایل مختلف از جمله نگاه بیرونی به جامعه ایرانی، حس کنجکاوانه غربی و غیره، مطالب ارزشمندی درباره فرهنگ عامه ایرانیان، اعم از باورهای فکری و اعتقادی و همچنین آداب و رسوم مردم ایران عصر قاجار، در اختیار محققان تاریخ فرهنگی و اجتماعی دوره قاجار قرار داده اند. برای نمونه می توان به نگاه ایرانیان به ازدواج و طلاق اشاره کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ، تحلیلی پاسخی است به این پرسش که سفرنامه نویسان اروپایی عصر قاجاری یکی از مهمترین آداب و رسوم ایرانیان و وجوه بارز هویتی ایرانیان یعنی ازدواج و طلاق را چگونه ترسیم کرده اند؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که مشاهدات اجتماعی سیاحان اروپایی در راستای اطلاع رسانی و شناخت عینی آنها در مسیر مأموریت های سیاسی شان بوده وبیشتر به توصیف آداب و رسوم ایرانیان در امر ازدواج و طلاق پرداخته و بدون توجه به ریشه های فرهنگی جامعه به قضاوت و داروی این امر نشسته اند.

در این تحقیق با بررسی سفرنامه های سیاحان در دوره قاجاریه، به کارکردهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روحانیت شیعه در این دوره پرداخته می شود. اهمیت این تحقیق به سبب مردمی شدن نهاد روحانیت شیعه در دوره قاجار در مقایسه با دوره های پیشین است؛ چراکه در دوره صفویه، روحانیت شیعه نهادی مرتبط با حکومت بود و نیز در دوره نادری و زندیه نقش مشروعیت بخشی به حکومت ها را داشتند. مسئله اصلی این تحقیق، نوع نگرش سیاحان به کارکرد روحانیت شیعه است. نگرش آنها به روحانیت شیعه ازاین رو دارای اهمیت است که سیاحان تلاش های مردم شناسانه و گزارش های جزئی از ارتباطات اجتماعی دوره ها و نواحی مختلف ایران در زمان قاجار داشته اند. نتایج به دست آمده از این تحقیق، از ارتباط تنگاتنگ روحانیت شیعه با فرهنگ، آموزش و سیاست از طریق مکتب خانه ها، مساجد و رتق و فتق امور روزانه مردم حکایت دارد. افزون براین، در برخی موارد ازآنجاکه فرهنگ سیاحان با فرهنگ ایرانی اسلامی متفاوت بود یا منافعشان به واسطه روحانیت شیعه تهدید می شد، گزارش های جانبدارانه در سفرنامه هایشان دیده می شود.

نهضت امام حسین از دیدگاه های مختلف مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به اینکه امام حسین اساس کار خود را دعوت به قرآن و سنت پیامبر اعلام می کند، بررسی بعد قرآنی این نهضت ضروری به نظر می رسد. مسئله مقاله حاضر این است که امام حسین برای معرفی حرکت خود مردم را به چه آیاتی از قرآن ارجاع داده است؟ از این رو نوشتار حاضر بر آن است تا با استخراج داده های تاریخی و تحلیل آن به کمک آیات قرآنی، استنادات امام حسین به آیات قرآن را در طول قیام عاشورا مورد بررسی قرار دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که امام حسین با استناد به آیات قرآنی در موقعیت های گوناگون توانست تفسیر کاملی از اصول، اهداف و ویژگی های قیام عاشورا، وضعیت جامعه و نیز لشکر دشمن ارائه کند. بازخوانی حماسه حسینی با تأکید بر بعد قرآنی، موجب بازگشت امت اسلامی به قرآن و وارد کردن معارف قرآن در زندگی روزانه مسلمانان خواهد شد.

از اوایل قرن بیستم، با تکیه بر پیوستگی جغرافیا و تاریخ، دانش جغرافیای تاریخی در حوزه مطالعات تاریخی مورد توجه قرار گرفت و مکاتب نظری متنوعی بنا به نوع نگرش به آن به وجود آمد. یکی از حوزه های مطالعاتی نسبتاً جدید در جغرافیای تاریخی، چشم انداز جغرافیایی است که تغییرات محیط طبیعی را در یک دوره مشخص تاریخی، با رویکرد تأثیر انسان و تاریخ بر جغرافیا، بررسی می کند. ضرورت پژوهش حاضر از آن روست که معمولاً جغرافیای تاریخی در ایران به بررسی تاریخی مکان های جغرافیایی محدود شده است و در آن، بررسی نقاط عطف تاریخی مناطق و عوامل تأثیرگذار بر تحول سکونتگاه های انسانی و نیز تقسیم بندی جغرافیایی دقیق یک منطقه بر اساس تغییرات بنیادین حاصل از فعالیت انسانی مغفول مانده است. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن تبیین چشم انداز جغرافیایی، روش شناسی و کاربست آن را در مطالعات تاریخی با نشان دادن چگونگی نفوذ و دخالت انسان در محیط طبیعی و چشم انداز جغرافیایی و مقایسه آن با دخالت هایی دوره های قبلی تبیین کند.