۱.
جامعة اسلامی در قرون سوم و چهارم هجری به علت تسلط آل بویه، حکومت گران ایرانی و شیعی بر دستگاه خلافت عباسی سنی مذهب، دارای اهمیت است و به همین علت موردتوجه ایران شناسان و اسلام شناسان قرار گرفته است. تحقیق دربارة این دوره از تاریخ به شناخت دقیق از جامعة اسلامی، جامعة ایرانی، و هم چنین دیدگاه های اهل تسنن و تشیع نیاز دارد. کتاب متحده با رویکردی به دو مؤلفة رهبری و وفاداری در جامعة اسلامی و با تأکید بر دورة آل بویه نگاشته شده است. این که نویسنده تا چه اندازه توانسته است فهم دقیقی از تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام ارائه دهد و مترجمان در رفع کاستی های مؤلف موفق عمل کرده اند سؤالاتی بوده که مقالة حاضر به روش تطبیقی درصدد نقد اثر و ترجمه های آن با دو رویکرد نقد درونی و بیرونی اقدام کرده است. نتیجه نشان می دهد که اثر باوجود داشتن نوآوری و خلاقیت در انتخاب بحث های اجتماعی، به علت عدم شناخت صحیح مؤلف از جامعة اسلامی و آداب و فرهنگ ایرانی، دچار اشکالاتی در فهم و انتقال آن شده است. درضمن ترجمة اول، به علت هم خوانی مترجمان به لحاظ تخصص علمی توانسته است ترجمة قابل قبول تری ارائه کند.
۲.
تراث به مجموعة میراث ادبی و تاریخی گفته می شود که از نیاکان ما به ارث رسیده و طبیعتاً با حال و هوای ایشان نگارش یافته است. درطول تاریخ براثر تغییر و تحولاتی که در متن زبان به وجود آمده است، گاهی نگارش از نسلی به نسل دیگر دیگرگون شده و لذا فهم و درک نوشته های پیشینیان برای آیندگان سخت و دشوار گردیده است. هرچه متن نوشته شده قدیمی تر باشد مشکل افزایش می یابد. علاوه براین، وقتی قرار است چنین متونی ترجمه شوند، مشکل دوچندان می شود. طبیعی است که همة افراد نمی توانند به سراغ متون اصلی بروند و ناچارند از ترجمة آن ها استفاده کنند. در این جاست که نقش مترجم به عنوان واسطه بروز و ظهور می کند. به میزانی که مترجم در رشته ای که توان مند است ترجمه کند و به زبان مبدأ و مقصد اشراف داشته باشد، ترجمة او بیش ازپیش درست و روان خواهد شد .
۳.
دانش تاریخ، تاریخ نگاری، و معرفت تاریخی همواره یکی از موضوعات تحقیقاتی و مطالعاتی بسیار موردعلاقة صاحب نظران و اندیشمندان پست مدرن در غرب و برخی شارحان آن ها در ایران بوده است. اندیشه های پست مدرنیستی، که برآمده از نحله های فکری هرمنوتیکی بود، جنبشی علیه دیدگاه های به شدت پوزیتیویستی، قطعیت گرا، و عینیت باور به ویژه در علوم انسانی بود. صاحبان و واضعان این اندیشه، با بازتعریف دانش تاریخ و معرفت تاریخی، مدعی شده اند که هرگونه شرح و توصیف رویدادهای گذشته در حکم ارائة تأویلی از آن هاست و گذشته هرگز به طور کامل و دقیق بازشناختنی نیست. اما واقعیت آن است که پذیرش و کاربست دیدگاه هرمنوتیکی پست مدرنیستی در تاریخ، در حکم رسیدن به شکاکیت مطلق و ویران کردن پایه های دانش تاریخ و بی اعتبارکردن آن است. ازاین رو، در این پژوهش تلاش شده تا این دیدگاه ویران گر و نسبیت گرا براساس متن سه کتاب رسالة تاریخ نوشتة بابک احمدی، بازاندیشی تاریخ نوشتة کیت جنکینز، و زمان و حکایت نوشتة پل ریکور ازنظر محتوا موردبررسی انتقادی قرار گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهد دیدگاه هرمنوتیکی پست مدرنیستی تاریخ حاوی تناقضاتی است که هویداشدن آن ها محققِ تاریخ را در پذیرش مدعای این دیدگاه دچار تردید جدی خواهد کرد.
۴.
امروزه بحث روش و روش شناسی یکی از سنجه های مهم علمیت هر رشتة علمی به شمار می رود. شاید اکنون بدون معرفت درمورد روش و روش شناسی ادعای علمیت در هر علمی موردتردید باشد. پژوهش حاضر ضمن نقد سه اثر منتشرشده در حوزۀ روش تحقیق در تاریخ، یعنی روش تحقیق در تاریخ نگاری اثر جهانگیر قائم مقامی، درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ نوشتة علیرضا ملایی توانی، و روش پژوهش در تاریخ شناسی نوشتة حسن حضرتی به ارزش یابی روش و روش شناسی و نسبت آن با تفکر در علم تاریخ پرداخته است. این نقد نشان می دهد که چه پی آمدهایی از اتخاذ ره یافت پوزیتیویستی در علم تاریخ متصور است. پذیرش الگوهای روش شناختی علوم طبیعی در تاریخ، تضعیف موضع نقد، تضعیف موضع اندیشه ورزی در علم تاریخ، نادیده انگاشتن نقش مورخ به عنوان دست کم بخشی از فرایند تولید علم تاریخ، و ... ازجمله تبعات اتخاذ ره یافت پوزیتیویستی در تاریخ است. بر این اساس، راه برد پژوهش کنونی آن است که تمهیداتی اندیشیده شود تا به واسطة آن تفکر در تاریخ به موضعی غالب تبدیل شود. مسئلة نوشتار حاضر این است که نسبتی مشخص بین علم تاریخ و تفکر برقرار سازد و در این راستا تعریف و تأویلی از علم تاریخ و روش شناسی تاریخی ارائه شده که به تقویت تفکر استمداد برساند.
۵.
تعمیم سریع فناوری های آموزشی را می توان به یک انقلاب در عرصة آموزش تلقی کرد. بر همین اساس، به نظر می رسد برنامة آیندة نه چندان دور و حتی بسیار نزدیک «شورای بررسی متون و کتب درسی» توجه به بررسی محتواهای درسی الکترونیکی درکنار کتاب های چاپی است. گام آغازین در بررسی و نقد محتوای درسی الکترونیکی شناسایی ویژگی های عمومی و اختصاصی و نیز کارکردها و الزامات یک محتوای درسی الکترونیکی است. هدف این پژوهش تدوین بایسته ها و الزامات حاکم بر تولید محتوای الکترونیکی درسی دانشگاهی در رشتة تاریخ به منظور رسیدن به چگونگی نقد مناسب این گونه آثار است. بخشی از این مطالعات در حیطة چگونگی استفاده از امکانات چندرسانه ای در محتوای الکترونیکی برای آموزش تاریخ در دانشگاه است. بر این اساس، مسئلة اصلی این پژوهش چگونگی هم راستایی سازی آموزش تاریخ با قابلیت ها، شیوه ها، و ابزارهای آموزشی در نظام آموزش الکترونیکی و محتوای درسی الکترونیکی است. این بررسی، که با رویکرد توصیفی تحلیلی انجام شده است، نشان داد که ماهیت و محتوای دروس تاریخ هم راستایی بسیاری با آموزش الکترونیکی دارد. داده های این پژوهش می تواند دست مایة مناسبی برای تدوین شیوه نامة نقد محتوای الکترونیکی درسی به خصوص در رشتة تاریخ باشد.
۶.
نوشتار حاضر جایگاه تبیینی و تفسیری کتاب سیاست/ دانش در جهان اسلام هم سویی معرفت و ایدئولوژی در دورة سلجوقی را از دو منظر ایجابی و سلبی نقد می کند. دورة حکومت سلجوقیان دورة متمایزی را در تاریخ ایران و جهان اسلام رقم زد. وضعیت فرهنگیِ جامعة اسلامی، به ویژه ازمنظر دانش و رابطة آن ها با نهاد سیاست در دورة سلجوقی، از وجوه ممتاز و کم تر شناخته شدة فرهنگ و تمدن اسلامی در این دوره است. مؤلف کتاب با استفاده از نظریه های لوئی آلتوسر و میشل فوکو چگونگی رابطة متقابل دو نهاد سیاست و دانش در دورة سلجوقی را بررسی کرده است. از نکات ممتاز این کتاب می توان به اهمیت موضوع و پردازش متفاوتِ مطلب و ترجمة سلیس و روان آن اشاره کرد. ازسوی دیگر، ناکامی در ارائة توصیفی یک دست و گویا از موضوع، تعمیم نامناسب، کم توجهی به شیوة پژوهش تاریخی، وجود اغلاط محتوایی، برخی معادل یابی های نامناسب، و اغلاط چاپی در ترجمه را نیز می توان به منزلة نارسایی های کتاب دانست.
۷.
مسئله به عنوان دغدغه و ابهامی که پژوهش گر تاریخ از درون موضوع موردپژوهش استخراج کرده است و سعی در تبیین و تفسیر آن دارد از دو وجه قابل طرح است: یک وجه از مسئله که سخت با موضوع و ملاحظات زمانی گذشته درهم تنیده است چگونگی تحقق مسئله است. این وجه جنبۀ معلولیت و روند تحققی مسئله را در خود دارد و درپرتو دانش و تخصص تاریخ شناس و دیگر تاریخ شناسان متخصص در عصر موردمطالعه قابل طرح است؛ اما وجه علّی مسئله که به چرایی آن می پردازد، مقوله ای است که به طور مشخص با دانش و انگاره های ذهنی مرتبط با ملاحظات حیات تاریخ شناس مرتبط است و چه در طرح و چه پاسخ گویی ناظر به وضع موجود جامعۀ زیست بوم تاریخ شناس است. وجوه کاربردی دانش تاریخ و تداخل گذشته و حال در پژوهش تاریخ شناس و ماهیت بین رشته ای و میان رشته ای پژوهش او در این وجه از مسئله نمود پیدا می کند و حسب رویکرد گذشته گرا یا عصرگرای تاریخ شناس در طرح این وجه چرایی پژوهش های تاریخی را جهت می دهد. در این نوشتار با تأملی گذرا دربارۀ جایگاه مسئله و ماهیت روشی طرح آن دو رویکرد یادشده را در تبیین و طرح مسئله بررسی می کنیم و نسبت آن ها را با میزان کارآمدی دستاوردهای پژوهشی تاریخ شناسان موردتأمل قرار می دهیم.
۸.
پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل شیوه و سبک تاریخ نگاری یکی از عالمان و مورخان نیمة نخست قرن هفتم نامور به شمس الدین یوسف بن قِزاوغلی معروف به «سبط ابن جوزی» می پردازد. باتوجه به آن که این مورخ شیوه و رویکرد خاصی در گزارش واقعة عاشورا و حوادث و مسائل پیرامونیِ آن دارد، بررسی و تحلیل گزارش وی نکات قابل توجه و تأملی را فراروی محققان قرار می دهد. افزون براین، نویسنده در گزارش عاشورا، از منابع و مقاتلی بهره برده است که اکنون در دست رس نیست؛ بنابراین، مطالعه و واکاویِ گزارش او، افزون برآن که آگاهیِ نسبی از ساختار و محتوای آن ها را برای اندیشه ورزان تاریخ فراهم می سازد، تاحدودی نیز احیا و بازسازی آن ها را با کمک آثار دیگر فراهم می کند.
۹.
درمیان محققان تاریخ صفوی نام راجر سیوری نامی دیرین و آشناست و اغلب در مباحث تاریخ صفویه از وی یاد شده است. پیش گامی او باعث شده تا مطالعات صفوی، به خصوص در ایران، تحت سیطرة او درآید و نویسندگان ایرانی و مستشرقان در این زمینه مکرر به او استناد جویند. در ذهن عده ای از محققان، سیوری به عنوان محققی توان مند و صفویه شناس برجسته شناخته شده است و او حتی خود به مرجع تاریخ صفوی تبدیل شده است. سیوری نیز با نوشتن آثار متعدد و مکرر چنین گمانی را دربارة خود القا کرده است و درحالی که بررسی دقیق و بی طرفانة نوشته های او آن را اثبات نمی کند. مهم ترین نوشته های او مأخوذ از کتاب تاریخ عالم آرای عباسی است که با تحقیقات دیگری از معاصران تکمیل شده است. اطلاعات و نظرات او از تاریخ صفویان یک سویه و متأثر از منابع رسمی صفویان و توأم با اغراق، تحسین، و تمجید است. این نوشته بنا دارد پاره ای از سرچشمه های بینشی و نظرات کلیشه ای سیوری را به بحث گذارد تا اثبات گردد نوشته های سیوری تکراری، غیرتحقیقی، و بیش تر مأخوذ از منابع رسمی صفویان یا به عبارت بهتر رونویسی از آن هاست.
۱۰.
در پژوهش های تاریخ ایران باستان، که کمبود اطلاعات اعم از نوشته های مورخان کلاسیک، پوست نوشته ها، و سنگ نوشته ها، به مفهومی دیگر داده های مادی (باستان شناختی) و مکتوب، مورخ را در تحلیل صحیح و دقیق آن دوره دچار مشکل می کند، ترجمۀ یک اثر کلاسیک مربوط به دوره ای خاص چنان اهمیت می یابد که فقط با انتشار یک اثر در این حوزه اطلاعات و داده های تاریخی به گونه ای دیگر تفسیر و تعبیر خواهند شد. ازاین رو، روشن است که ترجمۀ آثار کلاسیک یونانی و لاتین اهمیتی دوچندان می یابد و شایسته است که مترجم، افزون بر احاطۀ کامل بر دورۀ تاریخی متن موردنظر، بکوشد با وقوف کامل بر سبک و اسلوب نگارش نویسنده وفاداری به متن را تمام و کمال حفظ کند. این پژوهش بر آن است با بررسی تطبیقی ترجمه های دو مورخ کهن یونان و روم باستان، هرودوت هالیکارناسی و پلوتارخوس خرونه ای، راه کارهایی را برای جلوگیری از خطای پژوهشی مترجم محققان ارائه دهد.
۱۱.
موضوع این مقاله نقد و بررسی آرای وداد القاضی، مؤلف کتاب کیسانیه ، دربارة مذهب کیسانیه است که به روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع انجام شده است. باتوجه به تسلط وداد القاضی بر ادبیات عرب، او به خوبی از عهدة استفاده از منابع متقدم عربی و اسناد خطی مربوط به موضوع برآمده است. مؤلف از اشعار شاعران کیسانی و هم از دیدگاه ها و ردیه های مخالفان آنان برای تحلیل نقاط تاریک تاریخ کیسانیه بیش ترین بهره را برده و به خلاقیت های مهمی دست یافته است. اما باوجوداین برای بررسی نقاط مبهم تحولات مربوط به کیسانیان گمان هایی را در اثرش مطرح کرده است که برخی از آن ها با شواهد تاریخی هم خوانی ندارد. مؤلف عبدالله بن سبا را، که محققان دربارة وجود تاریخی وی تردید جدی دارند، واقعیت تاریخی دانسته و در موارد بسیاری اقدامات سبئیه را محور بحثش قرار داده است. او سخنان علی (ع) دربارة فرزندش، محمد، را هم جامع بررسی نکرده است. هم چنین مؤلف برخی اقدامات غالیان پس از مختار را به خود وی نسبت داده است. وداد القاضی در بحث از تطور مفهوم رجعت و غیبت، از کنکاش آیات قرآنی و روایات نبوی در این باره غفلت ورزیده است.
۱۲.
در این مقاله هدفْ بررسی و ارزیابی کتاب ترکان غزنوی و سلجوقی: شعر به عنوان منبعی برای تاریخ ایران است. هدف اصلی مؤلف در این کتاب به کارگیری محتوای شعر فرخی سیستانی در روزگار غزنویان و امیر معزی در روزگار سلجوقیان به منظور تکمیل داده های منابع تاریخ نگاری است. بنابراین در این مقاله پرسش این است که مؤلف تاچه اندازه در دست یابی به این هدف موفق بوده و تاچه حدی اصول علمی را در این زمینه رعایت کرده است. در این مقاله با شیوۀ تحلیلی توصیفی و رویکرد انتقادی نشان داده می شود که مؤلف تلاش ارزنده ای برای نیل به این هدف بسیار مهم انجام داده است، اما ازمنظر روش شناختی و اصول تدوین غفلت هایی نیز ملاحظه می گردد و در این زمینه شیوۀ پرسش برانگیزی در پیش گرفته شده است.
۱۳.
هدف اصلی نگارش این مقاله تحلیل و نقد ایده های ایدئولوژیکِ تاریخ نگاری شاه اسماعیل اول صفوی در کتاب ایران در عصر صفوی نوشتۀ علی اکبر ولایتی است. این کتاب در 656 صفحه، در یک مقدمه و پنج فصل با هدف بررسی تاریخ ایران در عصر صفویه سامان یافته است. نویسندة مقاله کوشیده است پیش از ورود به متن اصلی، سابقه ای از کاربست ره یافت های ایدئولوژیک را در تاریخ نگاری عصر صفویه به دست دهد. در این مسیر، دو رویکرد کلی ایدئولوژیک منتقد و رسمی شناسایی و معرفی شده است که در پسِ پشت هردو می توان به وضوح از ایده های سیاسی یا مذهبی سراغ گرفت. ازنگاه نویسندة مقاله، کتاب تاریخ ایران در عصر صفوی در ذیل آثاری قرار می گیرد که می توان از آن به عنوان آثار تاریخ نگارانۀ ایدئولوژیک رسمی یاد کرد. نویسندۀ مقاله باتوجه به اهمیت صدر تاریخ صفویه در دو گونة تاریخ نگاری منتقد و رسمی ایدئولوژیک کوشیده است با محورقراردادن دورة شاه اسماعیل اول، دستورکارهای ایدئولوژیک رسمی را در این کتاب شناسایی و استخراج کند. در این مسیر، نویسنده ضمن نقد داده های مبتنی بر منابع مطالعاتی کوشیده است با اتکا بر منابع دست اول، رویدادهای دست خوش خوانش های ایدئولوژیک را دسته بندی و سپس براساس دستورکارهای شناسایی شده تحلیل کند.
۱۴.
کتاب نیکسون، کسینجر، و شاه: روابط ایالات متحده و ایران در جنگ سرد از آثار پُرمخاطب در بازار نشر ایران است. در این کتاب، ادعاهای مهمی دربارۀ ماهیت روابط شاه و آمریکا مطرح شده است. مدعای اصلی این است که آیا شاه در دوره ای از حکم رانی خود توانست در عرصۀ سیاست مستقل از غرب عمل کند و با نادیده انگاشتن روابط سلطه گر سلطه پذیر در دورۀ نیکسون، آمریکا را به دنباله رو سیاست های منطقه ای خود تبدیل کند؟ بررسی علل اهمیت این ادعاها و نیز بیان کاستی های آن از مباحث اصلی این مقاله است. این مقاله با نقد مدعای اصلی این کتاب به این نتیجه رسید که طی سال های حاکمیت مطلقة شاه، چند مرحلة متفاوت در مناسبات ایران و آمریکا رخ نمود و هربار به اقتضای شرایط بین المللی دربارة توانایی های شاه در ادارة کشور دیدگاه های مختلفی در محافل سیاسی آمریکا شکل گرفت و شاه با استفاده از این فرصت های کوتاه به ایفای نقش در منطقه و حتی جهان پرداخت. اما این به معنای توانایی مطلق شاه در تغییر ماهیت مناسبات ایران و آمریکا نبود، زیرا پس از تغییر بستر سیاسی و بین المللی روابط شاه و آمریکا دوباره به روابط سلطه گر و سلطه پذیر بازگشت.
۱۵.
نوشته ها و آثار یوزف ولسکی دربارۀ تاریخ و فرهنگ اشکانیان به رویکرد نوینی انجامید که توانست افق تازه ای بر زوایای تاریک و مبهم این دوران بگشاید. وی در نوشته هایش ضرورت بازبینی و تجدیدنظر اساسی در دیدگاه های رایج گذشتۀ مورخان و محققان این دوره از تاریخ ایران را گام نخست و اولیه ای می داند که می تواند در بازسازی وجهۀ اشکانیان در چهارچوب تاریخ باستانی ایران مؤثر باشد. روش بررسی در این مقاله استخراج دیدگاه ها و رویکردهای اساسی ولسکی از خلال نوشته ها و آثار مهم وی دربارۀ ایران اشکانی است. در این جهت، برخی از مهم ترین مقالات وی ترجمه و تلخیص شده اند. ازجمله مهم ترین نتایج و دستاوردهای این نوشته در معرفی نگرش های ولسکی باید به خروج منابع بومی و ایرانی از حاشیه و تبدیل آن ها به منابع معیار و نقد روش مند منابع یونانی و رومیِ مرتبط با اشکانیان اشاره کرد. هم چنین، یافتن پیوندهای ایدئولوژیک میان اشکانیان با سنن هخامنشی اساسی ترین راه برد ولسکی به شمار می رود. وی برای این منظور فرضیۀ مسلک ایران گرایی اشکانیان را مطرح کرده است. تلاش های وی گرچه به شکل کاملی موفقیت آمیز نبوده، دست کم در تعدیل دیدگاه های منفی گذشته درقبال اشکانیان از درخشش ویژه ای برخوردار بوده است.
۱۶.
این نوشتار به نقد و بررسی کتاب پیشه وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی: جستارهایی در تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران »، تألیف مهدی کیوانی، اختصاص دارد؛ اثری که در زمان تألیف نخستین کتاب مستقل با این موضوع محسوب می شد. مؤلف به تأثیر از آرای متفکران قرن نوزدهم میلادی اروپای غربی به بررسی تخصصی بخش هایی از تحولات اجتماعی این عصر پرداخته و سعی در اثبات این نظریه دارد که حکومت صفوی مانع شکل گیری اصناف قدرت مند مستقل و در نتیجه پویایی اقتصادی این دوران بود. نوشتار در شش بخش و 31 زیربخش سامان دهی شده است. بعد از بخش نخست، که معرفی کلی اثر را شامل می شود، بخش بررسی و تحلیل ابعاد شکلی اثر و بعد از آن معرفی نویسنده و مترجم قرار دارد. مهم ترین بخش های این بررسی پیشینۀ پژوهش دربارۀ اصناف در ایران و خارج از ایران و تحلیل و بررسی محتوایی اثر است که بخش اخیر در دو قسمت نقد درون ساختاری و برون ساختاری ارائه شده است. این نقد نخستین خروجی «طرح نقد و بررسی آثار حوزۀ پژوهش های تاریخ اجتماعی» است که براساس چهارچوب شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی بازآرایی شده است.
