محمد بن حنفیه

کیسانیه یکى از فرقه‏هاى مهم شیعى بود که در نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم، اهمیت زیادى در جامعه اسلامى داشته و تأثیر و تأثرات زیادى در بین مسلمانان برجاى گذاشت. براى تبیین و فهم بسیارى از حوادث و رخ‏دادهاى آن دوره، بررسى دقیق ماهیت فکرى و تکاپوهاى سیاسى بزرگان و هواداران کیسانى ضرورى مى‏نماید. پرفسور ویلفرد مادلونگ دراین مقاله، ضمن بحث از اعتقادات کیسانى و فرقه‏هاى آنان به نقش این فرقه در تحولات سیاسى، مثل جنبش عباسیان و تأثیر آن در سایر فرقه‏هاى اسلامى پرداخته است.

مختار ابن ابی عبیده ثقفی یکی از شخصیت های تأثیرگذار در نیمه دوم سده ی اول هجری است. او توانست با بهره گیری از شرایط متأثر از قیام و شهادت حسین بن علی (ع) نیروی بالقوه ی خونخواهی آن امام بزرگوار را به سوی براندازی قدرت امویان در عراق هدایت کند و حتی برای مدتی هر چند کوتاه حکومت کوفه مهمترین شهر عراق را به دست بگیرد. وی با دعوت شیعیان به امامت محمد بن حنفیّه و نیز کشیدن انتقام از قاتلین واقعه ی کربلا مقبولیت بسیار زیادی را کسب نماید، ولی قدرت یابی مختار مصادف بود با افزایش نفوذ و اقتدار یکی دیگر از مدعیان خلافت به نام عبدالله به زبیر و سرانجام نیز اصطکاک میان دو فرد منجر به افول ستاره ی اقبال مختار در عرصه سیاست گردیده و با ورود مصعب برادر عبدالله بن زبیر به کوفه و حصاری و سرانجام کشته شدن مختار دولت مستعجل مختار نیز با خشونت و قساوت زیاد از سوی دشمن برچیده شد.

موضوع این مقاله نقد و بررسی آرای وداد القاضی، مؤلف کتاب کیسانیه ، دربارة مذهب کیسانیه است که به روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع انجام شده است. باتوجه به تسلط وداد القاضی بر ادبیات عرب، او به خوبی از عهدة استفاده از منابع متقدم عربی و اسناد خطی مربوط به موضوع برآمده است. مؤلف از اشعار شاعران کیسانی و هم از دیدگاه ها و ردیه های مخالفان آنان برای تحلیل نقاط تاریک تاریخ کیسانیه بیش ترین بهره را برده و به خلاقیت های مهمی دست یافته است. اما باوجوداین برای بررسی نقاط مبهم تحولات مربوط به کیسانیان گمان هایی را در اثرش مطرح کرده است که برخی از آن ها با شواهد تاریخی هم خوانی ندارد. مؤلف عبدالله بن سبا را، که محققان دربارة وجود تاریخی وی تردید جدی دارند، واقعیت تاریخی دانسته و در موارد بسیاری اقدامات سبئیه را محور بحثش قرار داده است. او سخنان علی (ع) دربارة فرزندش، محمد، را هم جامع بررسی نکرده است. هم چنین مؤلف برخی اقدامات غالیان پس از مختار را به خود وی نسبت داده است. وداد القاضی در بحث از تطور مفهوم رجعت و غیبت، از کنکاش آیات قرآنی و روایات نبوی در این باره غفلت ورزیده است.

مختار ثقفی از شخصیت های مؤثر در شکل گیری کیسانیان و محمد بن حنفیه اولین رهبر دینی این گروه بود. تلقی عمومی فرقه شناسی و همچنین پاره ای از گزارش های تاریخی، حکایت از این دارد که مناسبات ابن حنفیه و مختار بر پایه همکاری بوده است؛ در حالی که بر اساس بررسی های تاریخی چنین مناسباتی از رابطه این دو تأیید نمی شود. مقاله حاضر به این سوال پاسخ می دهد که مناسبات محمد بن حنفیه با مختار ثقفی چگونه بوده است؟ به نظر می رسد رویکرد محمد بن حنفیه در ابتدا همراهی اجمالی با مختار بود ولی در ادامه، تقابلات قابل توجهی میان ابن حنفیه و مختار شکل گرفت. بررسی های اسنادی و تاریخی نشان می دهد که محمد بن حنفیه پس از شکل گیری حکومت مختار، نسبت به آن رویکرد انتقادی داشت و دست از حمایت مختار برداشته بود. او حتی پس از مرگ مختار نیز موضع منفی خود را آشکارا مطرح کرده است.