پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی

فهم حاصل از آگاهی و عمل می باشد، و فهم اجتماعی نگاهی جامعه شناسانه به موضوع مورد مشاهده است که در جهت دریافت استنباط اجتماعی رخ می دهد؛ چنانچه این فهم در طول تاریخ، عرف را به دلیل هم سویی با هنجارهای اجتماعی شکل می دهد. عرف دینی نشات گرفته از هنجارهای دینی و متون دینی است، و سبب ایجاد روش متفاوت زندگی می گردد. در این راستا کتاب هایی در زمان های مختلف به نگارش درآمده است که هدف آنان پاسخ به نیازهای اجتماعی در راستای حفظ و گسترش هنجارهای اجتماعی می باشد. هدف از بررسی دو کتاب (حلیه المتقین و مفاتیح الحیاه)، تاثیر نقش های محیطی بر نگارندگان و مداقه در فهم اجتماعی از عرف دینی شیعه است. گرایش عرف دینی شیعه را به طور کلی می توان به دو بخش اصلی اجتماعی(تمدن اسلامی) و فردی (انسان توحیدی) تقسیم نمود. روش تحقیق، روش مقایسه ای (تطبیقی) است که باعث افزایش آگاهی، جلوگیری از تعمیمات بی جا و عبرت آموزی می گردد.

بحث از هویت ملی ایرانی ها، ترسیم سیمای آن و نقد مبانی اش، ازجمله مباحثِ مناقشه انگیزِ دانشگاهی در دهه های اخیر بوده است. این گفت وگوی مناقشه آمیز، به ویژه در سایه برآمدن نظریه هایی که پست مدرن خوانده می شوند، پای خویش را به تاریخ نویسی باز کرده است و عده ای را بر آن داشته تا روایت های مرسوم از تاریخ ایران را از دریچه چشم اندازهای تازه، منتقدانه بنگرند و ضعف های آن ها را هویدا کنند. در این مقاله، یکی از آثار پر ارجاع از این دست تحقیقات را برگزیده ایم؛ یعنی تجدد بومی و بازاندیشی تاریخی نوشته محمد توکلی طرقی. نشان داده ایم که این تألیف، علی رغم تکیه بر منابع دست اول و بازخوانی مبتکرانه آنها، نقص هایی تئوریک و روش شناسانه، در خود نهان دارد. برای توصیف نقصان ها در فصل هایی مستقل به نقد فرم، مبانی نظری و روش شناسی اثر پرداخته ایم و کوشیده ایم نشان دهیم که این ضعف ها تا چه اندازه، بر پذیرش نتایج تحقیق اثر می گذارند. بر اساس این مطالعه به نظر می رسد کاستی اصلی در طرح نظری ِ کتاب، آن است که تعریف روشنی از سنت به دست نداده است. چنین ابهامی در تعریف سنت، نیز به جوانب مختلف اثر رسوخ کرده و پذیرش استدلال های آن را سخت دشوار کرده است.

کتاب جغرافیای تاریخی خلیج فارس نوشته پیروز مجتهدزاده برای نخستین بار در سال 1354 خورشیدی در انتشارات دانشگاه تهران به طبع رسید. نویسنده در سال 1392 خورشیدی ویراست جدیدی از کتاب «با دگرگونی و افزودن های گسترده» در همان انتشارات به چاپ رساند. مجتهدزاده در ویراست جدید کتاب ضمن بررسی جغرافیای تاریخی خلیج فارس از عصر باستان تا دوره معاصر، به بررسی تاریخ و جغرافیای تاریخی سرزمین های پیرامون این دریا نیز پرداخته است. مراد از نگارش پژوهش حاضر بررسی و نقد ساختاری، محتوایی و ادبی ویراست جدید کتاب جغرافیای تاریخی خلیج فارس است. بررسی انتقادی این کتاب نشان می دهد با توجه به عدم استفاده مناسب از تحقیقات پیشین، عدم تناسب میان عنوان کتاب با محتوای آن، مبهم بودن مسئله پژوهش، ارائه مطالب ضدّ و نقیض، نادرست و گاه جعلی، عدم اتخاذ روشی واحد برای ارجاع دهی، اشتباهات نگارشی و چاپی بیش از حد اغماض، عدم انسجام و پراکندگی مطالب، داشتن تئوری توطئه، زمان پریشی مفاهیم و در نهایت فقدان پیشینه پژوهش، فهرست منابع، فهرست اعلام و نتیجه شایستگی لازم برای انتشار به ویژه در انتشارات دانشگاه تهران را نداشته است.

«دانشگاه بوم شناختی؛ آرمانشهری دست یافتنی» ترجمه کتابی است از رونالد بارنت فیلسوف دانشگاه مشهور انگلیسی که در سال 2018 منتشر شده است. این کتاب بر اساس روش واقع گرایی انتقادیِ روی باسکار و کنش ارتباطی هابرماس، ایده جدیدی را برای دانشگاه های آینده پیشنهاد کرده است. وی بر اساس واقع گرایی انتقادی، لایه های هستی شناسانه متعددی را برای هفت بوم نظامی که ما انسان ها و جوامع درون آن ها زندگی می کنیم و حضورشان را در زندگی مان احساس می کنیم درنظر گرفته است. به عقیده وی، دانشگاه می تواند حسب تنوع معرفتی درون خود و بر اساس اصول آکادمیکی که آن را برتر از این هفت بوم نظام قرار می دهد، با لایه های وجودی هر هفت بوم نظام ارتباط برقرار کرده و در رفت و برگشت های مستمر، رابطه ای همگون بین آن ها برقرار سازد. این نوشتار تلاش می کند ترجمه فارسی این کتاب را از جهات محتوایی، روشی، ظاهری و منابع مورد استفاده مورد نقد و بررسی قرار دهد.

در مقاله حاضر قصد بر آن است که کتاب آمار در علم سنجی و علم اطلاعات و دانش شناسی تألیف پرویز نصیری و امیرحاج سلمانی که در سال 1396 توسط انتشارات سمت به جامعه علمی عرضه شده است با استفاده از روش نقد سنتی یا جدلی، به بحث و نقد گذاشته شود. نتایج بررسی کتاب حاکی از آن است که کتاب در برخی موارد شامل «بیان ساده مفاهیم آماری و کاربرد عملی آنها» نیست و خواننده مستقل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا قادر به درک برخی مفاهیم، به خصوص در بخش توزیع های آماری، برآوردها و الگوی عاملی نیست و تنها مدرسان این درس می توانند آن را برای دانشجویان قابل فهم سازند. به علاوه فاقد جامعیت است و برای نمونه جای آزمون های ناپارامتریک، و برخی تحلیل های پیشرفته آماری مثل آنکووا، مانکووا، تحلیل مسیر و غیره خالی است و در عین حال آموزش نرم افزاری تحلیل های آماری، آن طور که بایسته است آموزانده نشده است. با توجه به سایر ایرادها و توصیه های جزئی که در متن مقاله آمده است، می توان کتاب حاضر را کتابی با طرح مقدماتی خوب برای توسعه و بهبود در آینده در نظر گرفت و آن را به یک کتاب پایه و همه پذیر ارتقاء داد.

هدف عمده مقاله حاضر تحلیل انتقادی کتاب «جهل مقدس: زمان دین بدون فرهنگ» نوشته الیویه روی است. به طور خاص این پژوهش کوشید تقابل یا هم زیستی دین و فرهنگ را از خلال تحلیل های نویسنده کتاب استخراج کند، و به بررسی تاثیر مواضع ایدئولوژیک نویسنده بر متن بپردازد. از این رو، با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی بر مبنای آراء فِرکِلاف، محتوای این اثر طی سه مرحله توصیف تبیین و تفسیر، مورد واکاوی و نقد قرار گرفت. یافته ها نشان داد گفتمان کانونی و مسلط این اثر، ظهور بنیادگرایی دینی در جهان به عنوان خروجی گسسته شدن پیوندها میان نشانه های فرهنگی و نشانه های دینی است. این اثر در تشخیص و تبیین رابطه دین و فرهنگ و مصادیق آن، به خطا رفته و پیشنهاد همگرایی دین و فرهنگ را مطرح نموده که با شواهد و مستندات تاریخی از گذشته تا کنون، حداقل در مورد دین اسلام، در تناقض است. همچنین تفسیر نویسنده از بنیادگرایی اسلامی، تصویری مبهم و نارسا و متضمن توجیهی نادرست از هویت سیاسی اسلام در دوران معاصر است.

کتاب مردم شناسی فرهنگی در دنیای در حال جهانی شدن (ویرایش چهارم، 2017) اثر باربارا میلر یک کتاب آموزشی است که با هدف معرفی رشته مهم مردم شناسی فرهنگی به دانشجویان نوشته شده است. فصل آغازین کتاب به تاریخ و نظریه های مردم شناسی فرهنگی و مفهوم کلیدی فرهنگ و فصل دوم به روش پژوهش در مردم شناسی فرهنگی اختصاص دارند. نُه فصل بعدی ذیل سه محور شالوده های فرهنگ، سازمان اجتماعی، و نظام های نمادین قرار گرفته اند. دو فصل آخر هم به دو موضوع مهم معاصر می پردازد: حرکت و توسعه. میلر تلاش وافری کرده تا با نوآوری هایی، هم فرم کتاب را برای خوانندگان دلپذیر کند و هم آن ها را به طور عمیق تری با مطالب هر فصل درگیر سازد. در این راستا، نویسنده نُه تکنیک به کار برده و همین فنون اند که کتاب مردم شناسی فرهنگی در دنیای در حال جهانی شدن را از یک اثر معمول در کتب درسی فراتر می برند. نقاط قوت اثر عبارتند از: درگیری ملموس خواننده، یادگیری تفکر مردم شناختی، کاربردی دیدن مردم شناسی فرهنگی، معرفی رویکردهای انتقادی، و ارایه تغییرات معاصر در موضوعات. نقاط ضعف اثر را می توان در غفلت از برخی جریان های نظری معاصر، خام دستی مهم در روش پژوهش مردم شناسی به طور خاص شیوه های بازنمایی و فنون تحلیل داده های میدانی، و دسترسی نابرابر به بسته های تکمیلی کتاب یافت.

پرداختن انتقادی به موضوع «خلقیات ایرانیان» درقالب داستان، سفرنامه و... همواره از جمله موضوعات پرمخاطب و پرمناقشه بوده است. در این میان، کتابِ «سازگاری ایرانی» نوشته مهدی بازرگان به جهت قرارگرفتن در حدِ واسطی از آثارِ دوره قاجار(نوعاً سفرنامه)، با شمارِ قابل توجهی از متون عموماً جامعه شناسانه ی سال های اخیر، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رویکردِ نوآورانه ی کتاب و تاثیر آن بر خوانش انتقادی و خویش کاوی ایرانیان، از نکات برجسته و پرسش برانگیز کتاب بوده، که در نسبت با متون مشابه در قبل و بعد آن و در سنجش با دوره های مختلفِ اندیشه ورزی خودِ بازرگان، حایز اهمیت است. سوال محوری مقاله، این است که آیا کتابِ «سازگاری ایرانی» (که به دشوارگی و بحث برانگیز بودنِ خلقیات ایرانیان می پردازد)؛ قابلیت طرح بعنوان نظریه ای نوآورانه و در پاسخ به یک بحرانِ واقعی-اجتماعی را دارد؟ برای یافتن پاسخ این سؤال، از روشِ تفسیرِ مؤلف محور(قصدگرا)ی «کوئنتین اسکینر» و چارچوب نظری «توماس اسپریگنز» کمک گرفته خواهد شد. تا هدفِ محوری تحقیق (یعنی فهمِ میزانِ آغازگری و جایگاه اندیشه ورزی بازرگان، در نسبت با سبکِ خلقیات شناسی ایرانیان) هرچه بهتر آشکار شود. یافته ها و نتایج این تحقیق نشان می دهد که ایده ی بازرگان در خُرده گیری از روحیه و خلقیات ایرانی با وجود تمام نقدهای وارد بر آن، همچنان منشاء الهام یا در راستای کنش علمی دیگر نظریه پردازان بوده است.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل و مقایسه انتقادی دیدگاه های پاینار و آیزنر در حوزه برنامه درسی انجام گرفت. برای تحقق این هدف از روش پژوهش مقایسه ای - تطبیقی استفاده شده است. حوزه پژوهش شامل کلیه منابع اعم از کتاب های این دانشمندان، مقالات، مطالعات و پژوهش های مرتبط با موضوع بوده است. نمونه پژوهش به صورت هدفمند انتخاب شده تا منابع دارای مطالب مرتبط و دست اول انتخاب شوند. داده های مورد نظر از طریق سیاهه یادداشت برداری گردآوری و اطلاعات به روش کلامی، تصویری و استنتاج منطقی تحلیل شد. براساس یافته های پژوهش، پاینار برنامه درسی را ساختار فرهنگی سیاسی می داند و مفاهیمی چون پدیدارشناسی، نومفهوم گرایی و بین المللی کردن برنامه های درسی را مورد توجه قرار داده است و آیزنر توجه به زیباشناسی، تربیت هنری و نگاه کثرت گرا در تدوین برنامه های درسی را مورد توجه داشته است با نگاه مقایسه ای در دیدگاه های کلان این دو دانشمند در حوزه برنامه درسی می توان این گونه استنباط کرد که دیدگاه مشترک این دو دانشمند توجه به دنیای واقعی در طراحی برنامه های درسی است اما وجه تمایز آن ها توجه پاینار به نظریه پردازی در زمینه برنامه درسی با توجه به دنیای واقعی می باشد ولی آیزنر توجه به دیدگاه هنری و زیباشناسی را در طراحی برنامه های درسی مورد توجه قرار می دهد.

کتاب «قدرت و سیاست فرهنگی در روابط بین الملل» با تدوین گری «جِی. پی. سینگ» در سال 1396 توسط انتشارات «علمی و فرهنگی» در 1000 نسخه و 352 صفحه به چاپ رسیده است. بخش نخست این مقاله با عنوان «معرفی و توصیف اثر و ارزیابی شکلی کتاب قدرت و سیاست فرهنگی در روابط بین الملل»، به بیان ویژگی های فنی کتاب پرداخته، ویرایش ادبی کتاب را بررسی کرده و سپس نکاتی درباره رعایت اصول علمی ارجاع دهی درون متن و کتابنامه آن گفته است. بخش دوم با عنوان «تحلیل و ارزیابی محتوایی کتاب» موارد زیر را بررسی کرده است: ابعاد آموزشی، مسئله مندی و پاسخگویی به نیازهای علمی و کاربردی کشور، ارزیابی نظم منطقی و انسجام درونی بخش های مختلف، میزان استحکام تحلیل ها و تبیین های ارائه شده، دقت در کاربرد اصطلاحات تخصصی و معادل سازی برای واژه ها و اصطلاحات تخصصی و خارجی، میزان رعایت اصول و اخلاق علمی (استفاده از زبان علمی، ذکر منابع مورد استفاده، سوگیری غیرعلمی، هماهنگی / سازواری اثر با ارزش های اسلامی و ایرانی. در پایان، نتیجه ای با عنوان «ارزیابی نهایی اثر» نوشته شده و جمع بندی نهایی از کتاب را ارائه کرده است. روش مطالعه مقاله، اسنادی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای، اعم از فیزیکی و الکترونیک بوده است.