پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی

ادبیات و هنر همواره آینه تمام نمای روند فکری و اندیشه بشری و بهترین راه نفوذ در لایه های درونی هر جامعه انسانی اند. برای آشنایی با ارتباط میان جوامع و فرهنگ ها هم شایسته تر آن است که پژوهش گران از بده و بستان هایی که میان هنرمندان و نویسندگان در زمینه ادبیات و هنر صورت می گیرد استفاده کنند و میزان و سطح این روابط را محک بزنند. ادبیات تطبیقی، دانش نوپایی که به همین منظور شکل گرفته، در طی دو قرن عمر کوتاه خود شناخت خوب و بسنده ای را به جویندگان محورهای مشترک میان اندیشه های انسانی عرضه کرده است. ادبیات تطبیقی با تکیه بر مقارنه ملک الشعرای بهار و امیر الشعراء شوقی نوشته ابوالحسن امین مقدسی از جمله کتاب هایی است که در این حوزه، در ایران، نگاشته شده و نوشتار حاضر به بررسی و نقد آن پرداخته است. مبنای این نوشتار سنجش هماهنگی این کتاب با معیارهای آموزشی در دانشگاه های ایران است و بر این اساس نقاط قوت و ضعف آن مورد اشاره و تحلیل قرار گرفته است.

ایرانیان از دیرباز تا کنون، علاقه مند به کندوکاو در حوزة زبان و فرهنگ عربی بوده اند؛ این امر، علاوه بر ضرورت ها و پیش زمینه های دینی زبان عربی، تا حدود زیادی ناشی از گرایش ایرانی ها به شناسایی و بحث دربارة امور زیبایی شناسی و هنری است؛ از این رو کم کم شاهد شکل گیری تدوین آثاری در این زمینه و به دنبال آن، شکل گیری فرصت های نقد هستیم. در حوزة زبان و ادبیات، نقد به معنای داوری، ارزیابی، و بیان نقاط ضعف و قوت صرفاً محدود به آثار هنری و آفرینش های ادبی نیست؛ بلکه آثاری که به بررسی این محصولات می پردازد یا مجموعه هایی که گلچینی از آن ها را در خود گرد می آورد نیز در چهارچوب نقد واقع می شود. نصوص حیّة من الأدب العربی المعاصر یکی از مجموعه هایی است که آثار منظوم و منثوری را از ادبای معاصر عربی در خود جمع کرده است. این کتاب به قلم فرامرز میرزایی، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینای همدان، به نگارش درآمده است. نگارنده در جستار حاضر بر آن است تا با نگرشی منتقدانه ابعاد شکلی و محتوایی اثر را ارزیابی کند؛ با این هدف که بیان امتیازات و کاستی های این اثر، بتواند راه گشای تدوین اثری بهتر در چاپ های بعدی یا نمونه های مشابه شود.

الادب المقارن، اثر محمد سعید جمال الدین، ازجمله آثار قابل توجه در موضوع ادبیات تطبیقی است که نخستین بار در 1990 منتشر شد. نویسنده مباحث را با رویکرد مکتب فرانسه و با تأکید بر ادبیات فارسی و عربی نگاشته است. اگرچه این اثر مشخصات کتاب درسی را ندارد، ولی با توجه به اهمیت مباحث آن و با عنایت به این که به عنوان کتاب کمک درسی قابل استفاده است، نقد و بررسی آن به منظور تبیین نقاط قوت و ضعف آن ضروری می نماید. نقد این کتاب بر اساس دستور العمل شورای بررسی متون در دو سطح شکلی و محتوایی با مراجعه به متن اثر و با کمک سایر آثار مکتوب به ویژه ترجمة فارسی آن انجام پذیرفت. بررسی کتاب نشان داد که این اثر در شکل و محتوا فاقد مشخصات کتاب درسی است و بر اساس منابع پیشین عربی به نگارش درآمده است و نو آوری چندانی در آن دیده نمی شود. از نظر تناسب و جامعیت مباحث نیز نقطه ضعف هایی دارد. نقطة قوت اثر دارا بودن دو بخش نظری و عملی در مباحث و محوریت داشتن ادبیات فارسی پس از ادبیات عربی است.

مکاتب ادبی و روش ها، اهداف، و ویژگی های آن رهاورد مغرب زمین است. با وجود این، باید به بررسی مکاتب غربی همت گماشت. در این راستا مؤلف شرقی، که برای نگارش مکاتب ادبی تلاش می کند، نباید ویژگی های بومی و محلی را در اثر خود فراموش کند. یوسف عید در کتاب المدارس الادبیة و مذاهبها، که در دو جلد نوشته شده است، انواع مکاتب ادبی غرب را بررسی کرده و تلاش نموده است ویژگی های ادبی مکاتب مغرب زمین را در مراحل ادبی عربی اجرا نماید. او جلد اول کتابش را به بررسی تئوریک و نظری مکاتب اختصاص داده است؛ جلد دوم نیز ظاهراً به بررسی و تطبیق اشعار و متون با تئوری ها و آرایی است که در جلد اول مطرح نموده است. این اثر اشکالاتی دارد که از مهم ترین آن ها می توان به این موارد اشاره کرد: عدم تناسب حجم و محتوای کتاب برای یک درس دوواحدی، عدم ظهور و بروز شخصیت علمی نویسنده در کتاب، عدم تناسب محتوای کتاب با توانایی های فراگیران به سبب وجود اصطلاحات مبهم و سخت و نبود تعریفی برای آن، یک دست نبودن بررسی مکاتب ادبی در هر دو جلد کتاب، و عدم جامعیت متن مذکور. در این پژوهش، به شیوة توصیفی تحلیلی به نقد و تحلیل کتاب این نویسندة گران قدر پرداخته شده است.

نقد و تحلیل انتقادی تولیدات علمی باعث شناساندن نقاط ضعف و قوت تألیفات گذشتگان گردیده، و درنتیجه اجتناب از نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت را به دنبال خواهد داشت. بنابراین، می توان گفت که رسیدن به کمال مطلوب در تدوین منابع دانشگاهی فقط پس از نقدهای سازنده میسر است. بر این اساس و به درخواست شورای بررسی متون پژوهشگاه علوم انسانی وزارت علوم، تاریخ الأدب العربی فی العصرین المملوکی و العثمانی اثر هم کار ارجمند آقای جهانگیر امیری، نقد و بررسی شده است. نتایج به دست آمده از نقد و تحلیل اثر فوق الذکر نشان می دهد که کتاب حاضر به رغم برخی نکات قوت که بارزترین آن اختصار و تسهیل برای دانش جویان است، به عنوان کتابی دانشگاهی متأسفانه نواقص فراوانی در عرصه های شکل و محتوا دارد. مهم ترین نواقص شکلی این کتاب عبارت اند از: بندهای طولانی و چندسطری، آشفتگی و فقدان و حدت رویه در ثبت ارجاعات و معرفی شخصیت ها در پانوشت. مهم ترین نواقص محتوایی آن نیز عبارت اند از: فقدان فصل بندی دقیق و عدم تسلسل منطقی مباحث در برخی فصل ها، انتخاب عناوین نا مناسب برای برخی فصل ها و مباحث، فقدان تناسب بین محتوای کتاب و سرفصل درس مربوطه، و در نهایت فقدان تجزیه و تحلیل و نقد و در نتیجه فقدان نوآوری و تولید علم. امید است نویسندة محترم با بازبینی و برطرف نمودن نواقص مذکور باعث ارتقای کیفیت علمی این اثر دانشگاهی گردد.

سرفصل درسی به منزلة یکی از ارکان اصلی آموزش، در کنار راه بردهای تدریس و کتاب های مناسب، می تواند نقش به سزایی در تحقق و پیش برد اهداف هر درس داشته باشد. یکی از دروس پایة رشتة زبان و ادبیات عربی در مقطع کارشناسی، که نقش کارامدی در تقویت مهارت های ترجمه، خواندن، ذوق ادبی، و سبک شناسی دارد، درس «متون نظم و نثر عربی» است. برای این درس هر چند سال یک بار از سوی شورای برنامه ریزی درسی وزارت علوم سرفصلی پیش نهاد می گردد، ولی با توجه به نارضایتی برخی از استادان این رشته، به نظر می رسد سرفصل موجود با اهداف مورد انتظار این درس هم خوانی کامل را ندارد. از این رو نویسندگان در پژوهش حاضر می کوشند با استفاده از نظر استادان، به نقد و آسیب شناسی سرفصل این درس بپردازند و در نهایت سرفصلی متناسب با این درس پیش نهاد دهند. برخی از یافته های پژوهش نشان داد که سرفصل موجود بسیار کلی است و شایسته است در دو بخش نظم و نثر به طور جداگانه طراحی گردد.

الفنون الأدبیة و أعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة از جمله مهم ترین آثار أنیس الخوری المقدسی است که در آن به تحلیل فنون نثری و أعلام آن در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می پردازد. این جستار می کوشد با بررسی این کتاب بر اساس معیارهای تألیف کتاب آموزشی، نقاط مثبت و منفی این اثر را به عنوان پژوهشی در حوزة تاریخ ادبیات تبیین کند. در این بررسی ابتدا تحلیل بیرونی اثر شامل معرفی کلی مؤلف و اثر، خاستگاه تاریخی و اجتماعی اثر، و مؤلف و موضوعات اصلی و کانونی اثر صورت خواهد گرفت. سپس ویژگی های شکلی و محتوایی کتاب بررسی خواهد شد. از مهم ترین مواردی که در بخش محتوایی بررسی می شود رویکرد تحلیلی و روش نقدی نویسنده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که رویکرد نویسنده در این کتاب رویکرد علمی فنی و روش نقدی او فنی و جامعه شناختی است. از جمله نقاط ضعف کتاب فقدان هماهنگی میان عنوان کتاب و مباحث اصلی آن است. همچنین از جمله نقاط قوت کتاب ارائة روشمند فنون نثری و اعلام آن و دربرگرفتن حجم بالای دیدگاه های نقدی و تحلیلی در کنار مسائل تاریخی است.

آثار منتشرشده در زمینة نقد ادبی دو دسته اند: دستة اول آثاری است که جنبة پژوهشی دارد و با بررسی زوایای گوناگون نقد ادبی و بر اساس یکی از شیوه های نقد ادبی به ارزیابی آثار می پردازد. دستة دوم کتاب هایی است که با طرح بعضی از مباحث اصولی و اساسی نقد ادبی صبغة آموزشی دارد. مناهج النقد الأدبی الحدیث از نوع دوم است که در این مقاله، به سبب جهت گیری مناسب با دیدگاه های اسلام و فرهنگ کشورهای اسلامی و محتوای علمی، برای ارزیابی و نقد برگزیده شد. پس از بررسی های ظاهری و محتوایی و یادآوری برجستگی ها و برتری های این کتاب نسبت به آثار دیگر و ذکر بعضی از نارسایی ها، پیشنهادات اصلاحی ای ارائه شد که به نظر می رسد پس از بررسی و اصلاح، کتابی مناسب و مطابق با اهداف درسی برای تدریس در دورة کارشناسی خواهد شد.