۱.
خلقیات بحث انگیز ایرانیان نزدیک به دو قرن است که توجه ایرانیان را به خود جلب کرده و سبب تألیف کتاب های بسیاری در این زمینه شده است. کتاب ما ایرانیان، تألیف مقصود فراستخواه، از آخرین کتاب هایی از این دست است که با اقبال عمومی روبه رو شده است. نویسنده تلاش کرده پس از نشان دادن بحث انگیزبودن خلقیات ایرانیان، با نگاهی علمی و ازمنظر نظریه های جامعه شناختی یک الگوی نظری تلفیقیِ سیستمیِ چندسطحی برای توضیح و تبیین این خلقیات ارائه دهد.در مقاله پیش رو، نشان داده شده که اولا ًتلاش نویسنده برای تدوین چنین الگویی مقرون به توفیق نبوده و التقاط نظری به جای تلفیق نظری نشسته و درنهایت به سمت نظریه های ساختارمحور کشیده شده است؛ ثانیا ًتکثر نظریه های به کارگرفته شده سبب نوعی اغتشاش نظری شده و ثالثا ًاز نظریه های مورداستفاده یا برداشت درستی نشده یا تحلیل و تبیین برآمده از آن ها نادرست و در بعضی موارد متعارض است.
۲.
هدف این نوشتار بررسی جایگاه آن چه مهم ترین اثر ماکس وبر نامیده شده، یعنی اقتصاد و جامعه، در اندیشه اوست. در نقد خوانش پارسونزی (talcott parsons) و یک پارچه سازِ وبر، گفته شده که گسستی میان وبرِ متقدم وبرِ تأملاتِ روش شناختی درباره مفهوم پردازی «فرد تاریخی» (historical individual) و اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری (The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism) و وبر متأخر وبرِ اقتصاد و جامعه (Economy and Society) و جامعه شناسی تفهمی (Interpretive Sociology) دیده می شود؛ گسستی مبتنی بر گذار از فردیت تاریخی به جامعه شناسی به مثابه علمی انتزاعی، گونه شناختی (typological)، و جهان شمول. این نوشتار نشان می دهد که خصلت این گذار نه گسست، بلکه یک تداوم پرتنش است و این که اندیشه وبر، چه متقدم و چه متأخر، متمرکز است بر صورت بندی های متفاوتِ فردِ تاریخیِ «سرمایه داری مدرن» و «قفس آهنین» (iron cage). به این منظور، درابتدا، نگاهی خواهیم انداخت به تاریخچه و ساختارِ «اقتصاد و جامعه». سپس، گذارِ پیش گفته بررسی خواهد شد. درپایان، به تأمل در تنشِ گریز ناپذیر در اندیشه وبر پرداخته می شود تا از این طریق حدود و ثغور یک گفت وگوی انتقادی و مولّد با او ترسیم شود.
۳.
هدف اصلی مقاله حاضر واکاوی و ارزیابی نقاداﻧه کتاب آموزش و توسعه: مباحث نوین در اقتصاد آموزش، ﺗﺄلیف معدن دار آرانی و سرکار آرانی از نشر نی است. این کتاب از آثار معدودی است که در زﻣﯿﻨه اقتصاد آموزش ﺗﺄلیف و انتشار یافته است. بررسی و ارزیابی کتاب براساس پرسش نامه داوری شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در ابعاد ارزیابی شکلی، ساختاری، و محتوایی انجام پذیرفته است. درمجموع، نتایج بررسی نشان می دهد که کتاب، علی رغم اشکالاتی در زمینه های ساختاری و محتوایی، از کیفیت مطلوبی برخوردار است، اما لازم است برای ارتقای کیفیت کتاب در چاپ های بعدی، ازیک سو، یک فصل به طرح ویژگی های خاص آموزش و پرورش ایران اختصاص داده شود و ازسوی دیگر، به پیش نهادهای آخر مقاله توجه شود. به خصوص، در زمینه اقتصاد آموزش و ﺗﺄثیر توسعه انسانی در رشد اقتصادی تحلیل های مناسبی درجهت اصلاح سیاست گذاری هم در زمینه ساختار نهادهای متولی آموزش و تغییر رویکرد آن ها در امر تربیت نیروی انسانی کارآمد و هم در زمینه تخصیص اعتبارات کافی به نهادهای متولی امر آموزش و پرورش اقدامات اساسی صورت گیرد.
۴.
ژای فرانسوا لیوتار در دهه ۱۹۷۰ کتاب وضعیت پست مدرن: گزارشی درباره دانش را، به سفارش شورای دانشگاه های حکومت ایالتی کبک، نگاشت. وی به دنبال اثبات این ادعا بود که شرایط و موقعیت جوامع دست خوش تغییر شده اند و دانش و اطلاعاتْ تحت سلطه تکنولوژی به طور عام و کامپیوترها به طور خاص قرار گرفته است. پایان عصر صنعتی و تولید های انبوه به هم راه این تغییر وضعیت دانش را لیوتار عصر پست مدرن می نامد و بر همین مبنا دانشی را که تحت سلطه و کنترل تکنولوژی قرار دارد نقد می کند. در همین رابطه وی درباب پایان فراروایت ها، مرگ عصر استاد، مشروعیت بخشی به دانش، دانش روایی، و دانش علمی مباحثی را مطرح می کند. کتاب وضعیت پست مدرنْ یکی از پیش روان تفکر پست مدرن بوده است. این کتاب به جای آغاز از دغدغه قدرت برای حفظ نظام سرمایه داری جهانی از تکنولوژی شروع می کند و همین به نقطه ضعفی برای نظریه پرداخته شده در این کتاب تلقی می شود. درطول زمان، نقدهای بسیاری بر این اثر وارد آمده که به رشد اندیشه های پست مدرن کمک کرده است، اما درک این نکته، که خواندن این کتاب به چه مخاطبانی پیش نهاد می شود، به شناخت بیش تر نویسنده و محتوای آن نیاز دارد.
۵.
این مقاله کتاب نظریه پسااستعماری و کُردشناسی، تألیف جلیل کریمی، را بررسی و نقد می کند. در مقدمه بحث، ابتدا مطالعات پسااستعماری تعریف و رویکردهای مهم آن معرفی شده اند. سپس، کتاب از دو بُعد صوری و محتوایی ارزیابی شده است. نتایج نقد این کتاب نشان می دهد که ازنظر صوری کتاب چند ایراد دارد: فاقد مقدمه و نتیجه گیری کلی در هر فصل است؛ هم پیش گفتار و هم مقدمه دارد و معادل انگلیسی نام کتاب در پشت صفحه و معادل انگیسی برخی از اسامی نویسندگان در متن کتاب نوشته نشده اند. چند نقد محتوایی بر کتاب وارد است: حجم نمونه (8 کتاب موردبررسی) کم است، تحلیل گفتمان ها بیش تر متن محور است و در اغلب آن ها به شرایط تاریخی و اپیستمه اجتماعی شکل گیری گفتمان کُردشناسی توجه نشده است. تحلیل ها درباره برخی از مؤلفه ها نظیر «منفی بافی»، «ذات گرایی»، و «رابطه بین دانش و قدرت» ضعیف است. مزایای کتاب شامل تازه بودن موضوع، نثر روان، چهارچوب نظری قوی، روش شناسی مناسب، نظام ارجاع دهی دقیق است. این کتاب احتمالاً تأثیرگذاری خوبی در مطالعات علوم انسانی ایران از ابعاد نظری، پارادایمی، و روشی خواهد داشت.
۶.
تفاوت های فرهنگی همواره امری معناساز در زیست اجتماعی بشر بوده است و شناخت همه جانبه از این مسئله جایگاه مؤثری در تبیین و پیش بینی تعاملات و ارتباطات میان فرهنگ ها و نیز درون آن ها فراهم می آورد. نظریه ابعاد فرهنگ ملی (dimensions of national culture) خِرت هوفستِدِه[i](Geert Hofstede) با محوریت کتاب سازمان ها و فرهنگ ها؛ نرم افزار ذهن از نظریات پیش گام و اثرگذار در عرصه مطالعه تفاوت های میان فرهنگی طی بیش از سه دهه اخیر بوده است. درمجموع، زمینه سازی عرصه ای جدید در مطالعات میان رشته ای فرهنگ و بهره گیری از طیف های دوگانه محدود از نکات مثبت نظریه هوفستده به شمار می رود و ازسوی دیگر، تاریخ محوری، کم توجهی به تغییرات و تنوع اجتماعی، و بهره نبردن از پشتوانه نظری منسجم، و مغالطه اکولوژیک نقدهایی است که بر این کتاب وارد است.
۷.
سواد رسانه ا ی سازه ای آموزشی است که ازخلال فرایند آموزش رسانه به مُتعلمان ساخته و پرداخته می شود. «مخاطب» از بنیان ها و مؤلفه های سازنده این سازه است که در فرایند آموزش رسانه معنایی مضاعف دارد؛ اولاً، مخاطب بخشی از مباحث آموزش سواد رسانه ای را به خود اختصاص می دهد و ثانیاً، متعلم درمقام مخاطبِ آموزش رسانه، به صورت پیش فرض جایگاه همان مخاطبی می نشیند که مقوّم سازه سواد رسانه ای است. این امرْ آموزش را با چالشی پیچیده مواجه می کند. ازیک سو و مطابق با تحولات آموزش رسانه، امروزه و به دلیل تحولات مشارکتی و تعاملی رسانه ها، مخاطب فعال پیش فرضی است که سواد رسانه ای در شناخت سوژه خود به کار می بندد و ازدیگرسو، کتاب درسی تفکر و سواد رسانه ای در جایگاه رسمی آموزش، معلم و مدرسه، مخاطب را عنصری منفعل فرض می گیرد که قرار است با طی کردن فرایند آموزش سوژگی لازم را کسب کند. طی نقد و ارزیابی کتاب، پرسش اصلی مقاله پرسش از معنا و جایگاه متناقض مخاطب در کتاب درسی تفکر و سواد رسانه ای است که تلاش می شود با کمک اتخاذ استراتژی واسازی ژاک دریدا، ازخلال کشف نظام سلسله مراتبی متن، استخراج دوگانه ها، بازتفسیر متن، و توجه به استثناهای آن پاسخ داده شود.
۸.
هدف مقاله حاضر ارزیابی نقادانه کتاب هویت های مرگ بار ازمنظری جامعه شناختی است؛ اثری برخاسته از تجربه زیسته نویسنده فرانسوی لبنانی تبار، امین معلوف، که با هدف تبیین مسئله ای بسیار مهم نگاشته شده است: اگر هویت ها تحقیر و تهدید به نابودی شوند فاشیسم، سلطه طلبی، سرکوب گری، و درنهایت «هویت های مرگ بار» سر برمی آورند. ازآن جاکه هویت انسان ها متشکل از عناصر متعدد و گاهی متعارض است، نمی توان تنها یک تعلق خاص را به آن ها نسبت داد، زیرا هویت افراد ترکیبی بوده و هر فرد می بایست تمامی تعلقاتش را مطالبه کند. مقصود نویسنده از ترکیبی بودن هویت بیان این نکته است که فرد می تواند دو ملیت داشته باشد، از والدینی با دو دین متفاوت حیات یابد، در مرز های چندین زبان زندگی کند و درعین حال خود را متعلق به تمامی آن ها بداند و آن ها را نیز از آن خود بداند. در این معنا، کرامت انسان ها فارغ از تفاوت های هویتی می بایست حفظ شود. مهم ترین نتایج حاصل از نقد کتاب در بخش صوری شامل حروف چینی، تلفظ اشتباه واژگان انگلیسی، و ایرادات دستوری است و در بخش محتوایی توجه نکردن نویسنده به عاملیت و فرایند ساخت بندی هویت است.
۹.
در این مقاله، هدف این است که با بررسی دقیق گزاره های اصلی در کتاب قواعد روش جامعه شناسی، اثر امیل دورکیم، انتقاداتِ اصلی وارد بر آن بیان شود. محتوای این کتابِ مشهور، که یکی از کتب پایه در علم جامعه شناسی است، بیان گر این موضوع است که دورکیم تلاش کرده است تا جامعه شناسی را علمی با موضوع و روش مستقل از علوم دیگر معرفی کند و نشان دهد که این علمْ تجربی است. دیدگاه های خود را در این زمینه در شش فصل در این کتاب بیان کرده است. برخی از مطالب این کتاب در فصول مختلف هرچند برای اثباتِ مطلبی است که گفته شد، در ضمن آن مطالبی آمده است که می تواند به منزله اقرارِ دورکیم علیه برداشتِ او شمرده شود که در این مقاله به آن اشاره شده است. هم چنین، در برخی موارد، دورکیم از الفاظ و کلماتی استفاده کرده است که می تواند درک دیگران را از دیدگاه وی خدشه دار کند. در برخی موارد، دورکیم بین مفاهیم مغالطه کرده است که این امر به نظریات او انتقاداتی را وارد می کند و در برخی موارد نیز مفاهیم و معناها به خوبی واضح و روشن نشده اند.
۱۰.
کتاب جامعه مصرفی و شهر پسامدرن روایت شکل گیری جامعه مصرفی و تناقضات آن در بطن تحولات اخیر است. این اثر سعی دارد ازطریق دیدگاه اندیشمندانی چون باومن و بودریار نشان دهد که تلاش مدرنیته در نگه داشت کم یابی، قطعیت، و بیگانه هراسی ناکام مانده و در پسامدرنیته این موارد به صورت هزینه گری، عدم قطعیت، و تسری پرسه زنی به کل جامعه، درمقام مصرف کننده، به مدار زندگی بازگشته اند؛ جامعه ای که ویژگی بارز آن اغواگری است و اگرچه افراد فکر می کنند که قدرت انتخاب و آزادی دارند، نوعی مشق بدنی خودراه بر را در پیش می گیرند که هدف آن متناسب ساختن بدن خویش با وعده کالاهاست. به موازات تغییرات جامعه مصرفی، در فضای جهانی محلی شدن نیز شاهد جای گزینی دولت ملت ها با شهرها درجایگاه بازی گران اصلی هستیم. در این شهرها برخی افراد، گروه ها، و سازمان ها ابتکار عمل جهانی دارند و مکان و فضا را درمی نوردند، اما برخی دیگر مقهور مکان هستند و در فضاهای طردشده ای مانند دگرجاها سیر می کنند. شهر پسامدرن علی رغم فضاهای مصرفی و سلطه اخلاق مصرفی در آن هم چنان شهری افتراقی است. توجه بیش از حد به جامعه مصرفی، وزن اندک مطالب مربوط به شهر پسامدرن، و توجه نکردن به ریخت زایی شهری ناشی از جامعه مصرفی ازجمله کاستی های کتاب هستند.
۱۱.
هدف از نگارش مقاله حاضر معرفی، بازخوانی، و نقد کتاب معنابخشی به زندگی روزمره است که در سال ۲۰۰۹ توسط سوزی اسکات، نویسنده انگلیسی تبار، به رشته تحریر درآمده است. کتاب تلاش می کند که در ده فصل تمامی سرفصل ها و ابعادِ مفهوم «زندگی روزمره» به منزله مفهومی جامعه شناسانه را، که تاکنون در این عرصه مغفول مانده بوده، بکاود و آن ها را موردمداقه قرار دهد. فرض نویسنده بر این اساس شکل گرفته است که مطالعه زندگی روزمره در عرصه مطالعات جامعه شناسانه، که معمولاً مشغول پاسخ دادن به سؤالات و پیش بینی روندهای کلان اجتماع بوده است، عرصه ای حاشیه ای به شمار رفته که از فرط بدیهی انگاشته شدن گویی که لزومی برای مطالعه آن نبوده است. در حالی که به ادعای نویسنده، شناخت ساختارهای کلان اجتماعی بدون توجه به عرصه های خرد شکل دهنده آن، هم چون عرصه زندگی روزمره، امکان پذیر نخواهد بود. نتیجه این که نویسنده نتوانسته است از دایره تنگ روان شناسی اجتماعی خارج شود و مباحث را در سطوحی جامعه شناسانه، چنان که ادعا کرده است، ارائه کند. به همین دلیل، نویسنده در فصول مختلف رویه ای سطحی و غیرنظری را به کار گرفته و از سطوح اولیه تحلیل فراتر نرفته است.
۱۲.
نیکلاس لومان از برجسته ترین نظریه پردازان سیستمی است. نظریه سیستمی با ایده های تالکوت پارسونز در جامعه شناسی شکل گرفت. نقطه آغازین نظریه سیستمی لومان تحت تأثیر پارسونز بوده است، اما لومان با مطرح کردن رویکردی تلفیقی و ترکیب عناصر کارکردگرایی ساختاری پاسونز، با نظریه سیستم های عام و مفاهیمی از زیست شناسی شناخت و سیبرنتیک و پدیدارشناسی، خود را به مثابه برجسته ترین نظریه پرداز سیستم ها معرفی کرد. «سیستم» و «محیط» دو مفهوم اصلی در فهم نظریه لومان است. کلید درک نظریه سیستمی لومان در تمایز سیستم از محیطش نهفته است. در نظریه لومان یکی از محوری ترین وظایف سیستم کاهش پیچیدگی های محیط است. سیستم ها عناصر اصلی خودشان را تولید و مرزها و روابط میان ساختارهای درونیشان را تنظیم می کنند، هم چنین ازنظر لومان سیستم ها خود ارجاع و بسته اند. مقاله حاضر برای تحلیل نظریه سیستمی از اصلی ترین مفاهیم لومان بهره جسته و به شرح و نقد هریک از این مفاهیم در نظام فکری لومان پرداخته است.
۱۳.
در چشم اندازی تاریخی به جریان ها و آبشخورهای معرفت در جامعه ایران درمی یابیم که ردپای تفکر انتقادی را کم تر در جریان تبادلات فکری می توان جست؛ یعنی شیوه های ارتباط و انتقال معرفتی به گونه ای بوده است که تفکر انتقادی در آن ها جایگاهی ندارد یا به صورت ضعیف و کم مایه حضور دارد. برآیند و میراث این خصیصه تاریخی جریان های معرفتی امروزه در اجتماعات علمی به منزله یک ویژگی فرهنگی در عرصه عمومی در جامعه معاصر ایرانی بیان گر «کم مایگی خردورزی و تفکر انتقادی» است. ازاین رو، در انواعِ ارتباط ِمیان افراد و مناسبات اجتماعی و حتی در محافل علمی تفکر انتقادی جایگاه قابل توجهی ندارد. ازسوی دیگر، پیشرفت علمی مستلزم توجه جدی به تفکر انتقادی است. به این ترتیب، درصورتی که توسعه را راه برد و خواست ملی در نظر بگیریم، با کیفیت تفکر انتقادی در جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی نمی توان انتظار دگرگونی خاصی را داشت، چراکه با پدیده کم مایگی خردورزی و تفکر انتقادی مواجهیم و تقویت این بایسته توسعه مستلزم توجه جدی تر و تلاش برای فراهم آوردن زمینه های رشد آن در جامعه است. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل تاریخی، معرفی پیشینه ضدتفکر انتقادی در جامعه ایران، و بیان اهمیت آن برای پیشرفت و توسعه پیش نهادهایی برای ارتقای آن ارائه می شود.
۱۴.
کتاب شناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع کتابی است که نویسندگان در آن به مذهب تشیع ازمنظری جامعه شناسی و باتوجه به آثاری که درطی هفت دهه اخیر منتشر شده ، پرداخته اند. نویسندگان در هر فصل از فصل های هشت گانه کتاب یکی از موضوعات اجتماعی کاربردی دین را بررسی کرده اند. در هر فصل، یکی از تحقیقی ترین مقالات پژوهشی باتوجه به ویژگی هایی چون بررسی جامعه شناختی، حجم مقاله، کاربردی بودن پی نوشت ها تقسیم بندی موضوعی شده است. کتاب به دلیل ماهیت تألیف گروهی هماهنگی لازم را به لحاظ محتوا و بررسی موضوع ندارد.مؤلفان کتاب کوشیده اند تا به مذهب تشیع نه ازمنظر کلامی و فلسفی یا فقهی بلکه ازجنبه اجتماعی آن و تأثیراتی که در جامعه و انسجام میان مردم دارد بپردازند. فصل های هشت گانه کتاب بدین شرح اند: تاریخ اجتماعی؛ روحانیت و مرجعیت؛ سیاست و قدرت؛ هنر، ادبیات، و فرهنگ؛ مناسک؛ عرفان و تصوف؛ اماکن مذهبی و زیارت؛ انتظار و مهدویت.روش به کاررفته در این اثر را باید روشی اسنادی و هرمنوتیکال دانست که نویسندگان مقالات مختلف بیش تر به شرح برداشت های خود از یک کتاب و محتوای آن پرداخته اند.
