پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی

نقد ادبی و زبان بایسته آن حتی به فرض حضور آن در ادبیات گذشته ایران، سابقه چندانی ندارد چرا که زبانِ رایج و هنجار گفتمان پیشامدرن زبان مدح/هجو بوده است؛ نویسندگان و شاعران این دوره به تناوب گاه زبان مدح را به کار گرفته اند، گاه نیز از زبان هجو استفاده کرده اند. اما با فرا رسیدن مشروطیت و استقرار گفتمان مدرن، به تدریج زبان مدح/هجو جای خود را به زبان نقد داده، زبان نقد زبانِ هنجار گفتمان ادبی مدرن می شود. چرایی چنین تغییری را باید در تغییر گفتمان و پیش فرض های آن جست وجو کرد؛ زبان مدح/هجو تنها در گفتمانی به زبان هنجار تبدیل می شود که پیش فرض آن نظامی سلسله مراتبی (هرمی) باشد اما نقد ادبی و زبان نقد محصول گفتمان مدرن است؛ گفتمانی که پیش فرض آن برابری است. تنها در چنین گفتمانی است که امکان تحقّق نقد ادبی و زبان آن وجود دارد.

ادونیس، در کتاب الثابت و المتحول ( سنت و تجدد) ، بازشناسی، تبیین و تحلیل دیالکتیک سنت و تجدد را در فرهنگ اسلامی و در حوزه های دینی ، سیاسی، فکری، و ادبی ( شعر) از ظهور اسلام تا عصر حاضر دنبال می کند . به باور وی ، تصلب سنت در عرصه های دینی ، فکری و ادبی ، عرصه را برای تجدد و نوآوری در هر یک از این حوزه ها تنگ و دشوار می سازد . چنان که تنها رویکرد تاویلی به سنت یا اعراض از آن راهی به آرمانشهر تجدد و نوآوری خواهد گشود . بی تردید ، بررسی عمیق و گسترده ی وی از میراث مکتوب فرهنگ و تمدن اسلامی ، افق های تازه ای در حوزه ی علوم انسانی به طور عام و شعر و ادب به طور خاص می گشاید . نوشتار حاضر ، ملاحظلات تحلیلی - انتقادی به این کتاب و مفاهیم مطروحه در آن خواهد داشت.

شعر سهراب سپهری قابلیت فراوانی جهت نقد محتوایی با رویکردهای عرفانی و فلسفی دارد. از این رو سروش دباغ که از سویی دلبسته عرفان و فلسفه است و از سویی مفتون ذهن و زبان سپهری، تلاش می کند در این مجموعه فکر و اندیشه سپهری را پیرامون چند واژه و مفهوم کلیدی در دیوان او جستجو و بیان کند. کتاب «در سپهر سپهری » مجموعه ای شامل چند مقاله و سخنرانی و گفتگوست که در سال 1393در انتشار فرهنگ معاصر به چاپ رسیده است . از مهمترین موضوعاتی که نویسنده در این مجموعه به آن پرداخته است معانی باد و باران در شعر سهراب سپهری، تاملاتی در مفهوم غم، مرگ، امر متعالی، هیچستان و نیز معرفی عرفان مدرن و تمایز آن با عرفان کلاسیک و ارتباط اندیشه های سهراب با این عرفان است. در این مقاله تلاش شده است علاوه بر نقد شکلی و ساختاری این اثر، به نقد روش تحقیق و نیز بررسی میزان موفقیت نویسنده در تبیین این مطالب بپردازیم. به نظر می رسد نویسنده موفق شده است دریچه هایی تازه ای در حوزه سپهری شناسی بگشاید. با این حال بسیاری از مباحث مطرح شده در حد طرح موضوع است و ابهامات فراوانی در آن به چشم می خورد.

ارمغان صبح از گزیده های دانشگاهی مفید و موفّق روزگار ما در زمینه متون نظم است. مؤلّف ارجمند این اثر تلاش کرده است نمونه هایی از آثار خاقانی شروانی، اعمّ از قصیده و دیگر قالب های شعری، را به شیوه ای بسامان و با دقّت علمی همراه با شرح نکات و ظرایف آن ها به دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی و دیگر علاقه مندان به متون فارسی عرضه کند. تلاش مؤلّف، به ویژه در زمینه شرح و توضیح ابیاتْ موفّق و عاری از لغزش فراوان ارزیابی می شود، امّا در حوزه مباحث تاریخی و شخصیّت شناسی خاقانی شروانی، به سبب پیروی از آنچه محقّقان دیگر نوشته اند، خالی از لغزش ها و ملاحظاتی نیست. در این مقاله کوشیده ایم به موارد متعددی از این لغزش ها اشاره کنیم که در صورت پذیرش آن از سوی مؤلّف محترم می تواند به تصحیح پاره ای از مشهورات ناصواب در زمینه مورد بحث در این اثر ارجمند یاری برساند.

کارکرد گفتمانی سکوت در ادبیات معاصر فارسی (انتشارات نقش جهان: 1392) اثر لیلا صادقی به بررسی «سکوت» از منظری زبان شناختی می پردازد و رویکردها و دیدگاههای تازه ای را از افرادی چون دنیس کورزون، توماس برونو، توماس هاکین، ژاک دریدا، سوزان سانتاگ، میشل افرات و دیگران بررسی می کند و آنها را در پیکره ای متنوع از ادبیات داستانی معاصر می آزماید. در این مقاله، برخی کاستیهای کتاب از منظر صوری و محتوایی بررسی شده است؛ بیش از همه، به چگونگی استفاده صادقی از منابع غربی توجه شده و کاربرد این دیدگاهها در متون منتخب داستانی فارسی نیز مورد نقد و داوری قرار گرفته است. در بخش نظری کتاب، مشکلاتی نظیر ترجمه به جای تألیف، منبع سازی و بی توجهی به پیشینه مطالعه سکوت در ایران دیده می شود و در بخش کاربردی، مشکلاتی همچون مسائل روش شناختی و استفاده از شواهد و مثالهای نادرست و نارسا و انتخاب غیر منطقی و اتفاقی پیکره تحلیلی به چشم می خورد.

نقد ادبی از درس ها و مباحث علمی و ضروری و کاربردی در رشته های ادبی است. دربارة این علم و اصول و مبانی و نظریات و مکاتب مختلف آن در دهه های اخیر کتاب های مناسبی به نگارش درآمده یا ترجمه و تألیف شده است. یکی از کتاب هایی که در سال 1390 با عنوان «اصول و طبقه بندی نقد ادبی» تألیف شده به کوشش دکتر محمود فضیلت است که در انتشارات زوار به چاپ اول رسیده است. نوشته حاضر ضمن معرفی این کتاب، به نقد و بررسی شکلی و محتوایی کتاب می پردازد و نشان می دهد که در کتاب حاضر علی رغم عنوان و نمونه های احیاناً مناسبی که دارد به درستی، اخلاق پژوهش در نگارش و تألیف و ویرایش رعایت نشده، و مؤلف در ارجاع به منابع و نقل اقوال، همه جا امانت را رعایت نمی کند و التزامی بدان ندارد، از این رو کتاب حاضر تا رسیدن به یک کتاب درسی مناسب که درسنامه یا الگویی در نقد ادبی گردد راه درازی در پیش دارد، و محتاج بازنگری و بازنگاری اساسی است.

طی دهه های پیشین، کتب و مقالات فراوانی در باب مباحث تئوریک داستان و داستان نویسی نوشته شده اند که هریک به نوبه خود در ارتقای چشم اندازهای نظری و عملی داستان نویسان یا خوانندگان آثار داستانی نقشی داشته اند. کتاب گشودن رمان اثر حسین پاینده از زمره این آثار است. این کتاب، پیشنهادگر روشی ساخت گرایانه و نسبتاً مرسوم در نقد و تحلیل رمان معاصر است؛ روشی بر مبنای خوانش تحلیلی صحنه آغازین و تبیین ارتباط ساختاری آن با کل رمان. نویسنده بر اساس همین روش، ده رمان برجسته فارسی (از بوف کورتا نمونه های رمان پسامدرن امروز) را به ضمیمه یک داستان کوتاه و یک فیلم، تحلیل و بررسی ساخت گرایانه کرده است. در این مقاله، ضمن اشاره به مزایای این کتاب از جمله نگاه راهگشا، نثر و نوشتار پاکیزه و پاره ای تاملات تازه، به پاره ای نقایص – چه از حیث ابعاد شکلی و چه از نظر ابعاد محتوایی نیز پرداخته شده است. در مجموع، کتاب حاضر را می توان از زمره آثار راهگشا و آموزنده در زمینه نقد و تحلیل داستان امروز به شمار آورد.

کتاب بومی گرایی در ادبیات منثور، به بررسی و بازشناسی نمونه هایی از عناصر و عوامل بومی گرایی در برخی نشریات، نمایشنامه ها، سفرنامه ها و ادبیات داستانی سال های 1300 تا 1320پرداخته و جریان ادبیات بومی گرا را در این سال ها بررسی کرده است. عناصر و عوامل بومی گرایی در این اثر در قالب عناصر ملی، مذهبی دسته بندی و نمونه های آن در متون منثور بررسی شده است. نثر کتاب سلیس و روان است و اشکالات نگارشی کمتر دیده می شود. بررسی ها، با ذکر جزئیات صورت گرفته و اولین کتابی است که در حیطه ادبیات بومی گرا در این دوره نگاشته شده است؛ اما کتاب در مواردی چون پرداختن به مفاهیم نظری و بحث تاریخی شکل گیری هویت، کاستی هایی دارد. بسیاری از نویسندگان دوره پهلوی اول که آثارشان در کتاب نقد شده است، با هدف انتقاد و رفع برخی عناصر نامطلوب بومی و فرهنگی قلم زده اند و بسیاری از مواردی که در آن دوره در فرهنگ بومی ما وجود داشته، قابل دفاع نبوده، نیازمند اصلاح بوده است. دیدگاه انتقادی نسبت به فرهنگ بومی، در این متون به قدری پررنگ است که نادیده گرفتن آن و تلاش در جهت اثبات بومی گرایی آثار، در اساس بحث، تناقضی ایجاد کرده و مساله اصلی کتاب را زیر سوال برده است. در بخش منابع نیز کاستی هایی دیده شد که می تواند در چاپ های بعدی تکمیل گردد.

مقاله ی حاضر، به بررسیِ انتقادیِ کتاب رساله های شعری فیلسوفان مسلمان، به کوشش دکتر سید مهدی زرقانی و دکتر حسن حسن زاده ی نیری اختصاص دارد. در این مقاله نشان خواهیم داد که به دلایلی، از جمله بدفهمیِ قسمت هایی از متن عربی، تکیه بر نسخ مغلوط، عدم آشنایی مترجمان با یافته های دیگر محققانی که به بررسیِ رساله های شعری فلاسفه ی مسلمان پرداخته اند و... ، متاسفانه ترجمه ی فارسی این رساله ها را نمی توان چندان قابل اعتماد دانست. هم چنین از آن جا که در کتاب رساله های شعری فیلسوفان مسلمان، برای توضیح پاره ای مسائل بارها به کتاب بوطیقای کلاسیک ارجاع داده شده است، بررسیِ این کتاب نیز به موازات ترجمه های رساله های شعریِ فلاسفه ی مسلمان ضرورت دارد. بنابراین، در بخش نخست مقاله به طور مختصر به کتاب بوطیقای کلاسیک و در بخش دوم به تفصیل به ترجمه ی رساله های شعری فلاسفه ی مسلمان پرداخته شده و کاستی های هر یک مورد بررسی قرار گرفته است.

مسأله محوری دانشجویان در بازخوانی متون کلاسیک و کشف جریان های فکری و ادبی دغدغه ای است که در گرو سطوح آموزشی درس مرجع شناسی و روش تحقیق و تغییر نگرش سنتی به پژوهش در علوم ادبی و بازشناسی مسائل بنیادین آن است. از این رو، بازنگری در نگارش کتاب های پژوهش بنیان با هدف رفع آسیب های موجود، ضرورتی انکارناپذیر است؛ زیرا تقریبا اغلب منابع یا کتاب های موجود در زمینة یاد شده، یا تقلیل گرایانه به برجسته سازی بخشی خاص و غفلت از ابعادی دیگر پرداخته اند، یا با نگرشی راهبردی نگاشته نشده اند. از این رو، این جستار انتقادی ضمن آسیب شناسی منابع موجود با تمرکز بر کتاب «مرجع شناسی و روش تحقیق» نوشتة منصور ثروت به ارائة پیشنهادهای راهبردی پرداخته است. مطابق نتایج این پژوهش، مشکلات کتاب منظور و کتاب های موجود در چند ساحت قابل تأمل است: نخست، ساحت روش شناختی و نظری که شامل ترجیح مرجع شناسی و رویکرد تاریخ ادبیاتی، تأخر روش شناسی و تفضل و تقدم مرجع شناسی، نبود نگرش ساختاری و همه جانبه به تحقیقات ادبی، دوم، ساحت غایت شناسی و کارکردی آن، در کنار نبود نگاه روزآمد به منابع، روش تحقیق و مسائل ادبی و سوم، ساحت صورت، زبان و محتوا که با تسامحات و اغلاط بسیار زبانی و محتوایی همراه است.

یکی از پژوهش های جدی در حوزه ارتباط ادبیات معاصر با مکتب های فلسفی با تاکید بر فلسفه قاره ای(اگزیستانسیال، هرمنوتیک و ساختاری) در مقابل فلسفه انگلوساکسون (فلسفه تحلیل و فلسفه زبانی) کتاب «اگزیستانسیالیسم و ادبیات معاصر ایران» است که به قلم عیسی امن خانی و به همت انتشارات علمی (اول؛ 1392) در 243 صفحه چاپ و منتشر شده است. این اثر سعی کرده است با توجه به مبانی فکری اندیشمندان وجودی، ادبیات معاصر به ویژه شعر فارسی را واکاوی و بررسی کند. البته کتاب یادشده که پیشتر در قالب مقاله علمی و پایان نامه تدوین شده است؛ در نوع خود، محاسن زیادی دارد و البته مشکلات جدی نیز در آن دیده می شود. بر این اساس نویسنده این جستار در دو ساحت نقد روشی و صوری از یک سو و نقد محتوایی و بینشی از سویی دیگر متن را بررسی کرده است. مهم ترین نکاتی که در بررسی کتاب قابل تامل است اشتباهات مکرر تایپی و املایی، فقدان ویرایش دقیق و علمی، عدم یکدستی منابع داخل متن با پایان متن، عدم ذکر منابع در پایان کتاب، عدم اتخاذ روش ثابت و یکدست در ارجاع دهی از یک سو و فقدان روشن بودگی برخی مفاهیم با توجه به روشن نبودن مخاطبان احتمالی اثر، عدم تطابق استدلال با نتیجه سخن در برخی موارد است.

کتاب جستارهایی درباب نظریة روایت و روایت شناسی (حرّی، 1392) که دربردارندة هفت مقالة ترجمه ای و سه مقاله تألیفی است، با هدف ارائة منسجم و هدفمند مهم ترین جنبه های نظریة ]عمومی[ روایت و ارائة تحلیل های روایی مناسبی از متون فارسی برای استفاده هرچه بهتر فارسی زبانان علاقمند به این حوزه ترجمه و تألیف شده است. در نوشتار حاضر به ارزیابی جنبه های مختلفی از این متن پرداخته ایم و با تکیه بر شواهد فراوان نشان دادیم که این کتاب از جنبه های مختلف کیفیت معادل گزینی و ترجمه؛ مسائل زبانی، ابعاد صوری، مستندسازی و همچنین کیفیت مقالات تألیفی ایراد و خطاهای زیادی دارد و چنان چه به لحاظ صوری و محتوایی نظم ونسق و انسجام بیابد و با افزودن مقالات ترجمه ای دیگر و مقالات تألیفی سنجیده تر تجدید چاپ شود، ممکن است بتواند برخی نیازهای مخاطبان عام روایت شناسی را برطرف کند و یا به عنوان منبعی کمک درسی مورد استفاده قرار گیرد.