پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی

کتاب جامعه شناسی قشرها و نابرابری های اجتماعی از رسول ربانی و ابراهیم انصاری درجهت بهبود منابع علوم انسانی ارزیابی شد. از مزایای کتاب می توان به بررسی ابعاد و حوزه های نابرابری اجتماعی تحت عناوین زنان و قشربندی اجتماعی، ادیان و قشربندی اجتماعی، اقوام و نابرابری های اجتماعی، و سیاست و قشربندی اجتماعی و هم چنین انضمام دو فصل با عنوان مطالعة موردی طبقة متوسط در ایران و آمریکا اشاره کرد. مؤلفه های جامعیت صوری به مثابة کتاب آموزشی در دانشگاه در نظر گرفته نشده است. ارزیابی شکلی و محتوایی کتاب نشان می دهد که اثر حاضر به رغم چاپ سوم، نیاز جامعة علمی در حوزة جامعه شناسی قشربندی و نابرابری های اجتماعی را برآورده نمی سازد، زیرا کتاب مسئله محور نبوده است، پیش فرض های نظری و روش شناختی ندارد و عناوین فصل ها حول سؤالی اصلی انسجام پیدا نکرده اند و اگر کتاب موضوع محور بوده است محتوای کتاب در حد یک اثر علمی و آموزشی نیست و بیش تر شبیه مجموعه مقاله است.

منظور مانهایم از تدوین کتاب ایدئولوژی و اُتوپیا درواقع، طرح اصول کلی و مبانی جامعه شناسی شناخت است. پرسش بنیادین و آغازین او دربارة «چگونه اندیشیدن» آدمیان است. او در این کتاب، شیوۀ اندیشیدن افراد و به ویژه روشن فکران را باتوجه به زمینة اجتماعی و تاریخی زمانه ای که اندیشه در این ظرف مکانی زمانی صورت می پذیرد موردبحث قرار می دهد. به دنبال همین امر، تدوین کتاب ایدئولوژی و اتوپیا ، محصول دورة تاریخی بحران زدۀ کنونی، به ویژه در زمانة پرتلاطم کشورهای مجارستان و آلمان در سال های بین دو جنگ جهانی و به قدرت رسیدن فاشیزم در اروپاست. او کوشش می کند به مبانی چگونگی تفکر و شناخت دست یابد، ولی البته راهی برابرهایی از این بحران فکری نمی یابد. هرچند او خود تحت تأثیر همین شرایط از زادگاهش بوداپست و مجارستان به آلمان و سپس به انگلستان مهاجرت می کند. برخی مفسران کتاب مانهایم را اثری فلسفی دانسته اند، ولی او به نظر خودش می کوشد تا با دست یافتن به مبانی عینی و واقعی تفکر و شناخت و باتوجه به اصل نسبت گرایی (ارتباطی) اندیشه با شرایط تاریخی اجتماعی از مباحث انتزاعی فلسفه فاصله بگیرد.

هدف از مقالة حاضر، ارزیابی انتقادیِ کتابِ سرمایه داری، خانواده، و زندگی شخصی است. مسئلة نویسنده این بوده است که سرمایه داری و فمینیسم چگونه دو حوزة عمومی و خصوصی را در خانواده از هم تفکیک کرده است. محقق با تطبیق متن ترجمه شده با متن اصلی و جست وجو در منابع مربوط به موضوع، به بخشی از انتقادات رسیده است. سپس با بررسی متن مترجم، به بخشی دیگر از انتقادات پرداخته است. اما به طور کلی از روش تفکر نقادانه برای ارزیابی متن اصلی استفاده شده است. ارزیابی محقق نشان داد که علی رغم دشواری و پیچیدگی متن اصلی، مترجم برگردان رسا و روانی از کتاب ارائه داده است؛ بااین حال، باتوجه به این که در ایران ترجمه و منتشر شده است، بهتر بود مترجم، دست کم در حد چند پانوشت به تفاوت های غرب با جامعة ایرانی و جوامع شرقی با غربی در زمان های مختلف اشاره کند. علی رغم اهمیت تاریخی کتاب حاضر، با توجه به مشکلات محتوایی، مشکلات روش شناختی، مشکلات صوری، و برگردان بسیار ناقص آن از متن اصلی به زبان فارسی، به نظر نمی رسد که منبع مناسبی چه به عنوان کتاب درسی چه کمک درسی به دانشجویان پیش نهاد شود. اگر قرار باشد این کتاب در دانشگاه معرفی شود نیاز به اصلاحات اساسی دارد.

هدف مقالة حاضر ارزیابی نقادانۀ کتاب جامعه شناسی انقلاب و انقلاب های اجتماعی اثر محمدتقی سبزه ای است. نویسنده تلاش کرده تا منبعی را برای درس جامعه شناسی انقلاب فراهم کند و دراین باره ضمن پرداختن به مفهوم شناسی انقلاب وجوه تفاوت این پدیده را با سایر پدیده های مشابه نظیر کودتا، شورش، و جنبش اجتماعی بررسی کند. در گام بعد مقولات فرایندی انقلاب نظیر ایدئولوژی، بسیج، سازمان دهی، و رهبری موردتوجه قرار گرفته اند. سپس نگارندة اثر از زاویة تبیینی به انقلاب نگریسته است. در اثر حاضر با گذر از مرحلة فرایندی و تبیینی انقلاب مرحلة پی آمدی انقلاب فرا می رسد که به تحولات اجتماعی جامعة پساانقلابی و نتایج انقلاب ها می پردازد. سرانجام در فصل پایانی انواع انقلاب ها اعم از جمهوری خواهانه، کمونیستی، و ... موردبررسی قرار گرفته اند. مهم ترین نتایج حاصل از نقد کتاب در بخش صوری فقدان معادل سازی مناسب برای واژگان و اسامی انگلیسی و در بخش محتوایی وجود کاستی های چشم گیر درمورد انسجام منطقی اثر است. درنهایت هدف نویسنده که ارائة نظریه های انقلاب و پرداختن به انقلاب های اجتماعی بوده تحقق نیافته و ضعف های آشکاری به ویژه در طرح نظریه های انقلاب و توصیف انقلاب های اجتماعی وجود دارد.

کلاس های درس دانشگاهی و تجربة زیستة استادان دانشگاه در آن هماره دغدغة مهم بسیاری از نظام های دانشگاهی، آموزشی، و تربیتی ایران و سایر نقاط دنیا بوده است. ضرورت و اهمیت پرداختن به فضای کلاس درس قلمرو ارزش مندی است که می تواند چالش های گوناگونی را برای کارشناسان و مدیران آموزش به وجود آورد. ازاین رو، در مقالة حاضر سعی شده تا کتاب روایتی از کلاس های درس دانشگاهی: تجربة زیستة استادان دانشگاه که به کوشش عباس کاظمی ازسوی پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی در سال 1396 به چاپ رسیده است با دقت و به دور از هرگونه سوگیری و تمرکز بر نگاه توصیفی تحلیلی موردنقد و ارزیابی قرار گیرد تا ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف آن به کاربردی ترشدن این اثر برای چاپ های بعدی توجه شود. نخست، اثر و کوشش گر آن معرفی و سپس کتاب در دو زمینة شکلی و محتوایی نقد شده است. در انتها نقد رویکرد ارتباطات عقلانی به مثابة مجرایی ارتباطی برای کلاس درس درنظر آمده با این استدلال که می تواند نگاهی عمیق تر به فرایند آموزش باشد. در پایان، پس از نتیجه گیری، پیش نهادهایی به منظور رفع کاستی های اثر ارائه شده است.

هدف این مقاله، به صورت خاص فهم و ارزیابی اثر رابرت دال و بریکنر، تحلیل سیاسی مدرن و به صورت عام ارائة چهارچوبی برای تحلیل یک اثر است. امروزه شیوة متعارفِ بررسی یک اثر واجد پیش فرض های ناصوابی، که عملاً سبب امتناع فهم و ارزیابی شده است، پیش فرض هایی چون انفکاک فهم و ارزیابی، توجه به ابعاد معناشناختی، و تأکید بر ارزیابی منسوخ شکلی و محتوایی. اما مسئله این است تا زمانی یک اثر در فهم نیاید چگونه می توان درمورد آن به ارزیابی نشست و سخن از حکم صواب گفت؟ استدلال اصلی مقالة حاضر آن است که شرایط امکان فهم و ارزیابی یک اثر مبتنی بر این پیش فرض، که فهم و ارزیابی دو هم زادند، یکی بی دیگران امکان نیست. شرایط فهم مستلزم بازگرداندن متن به زمینه های تاریخی و شرایط ارزیابی متضمن محتوای گزاره ای است. حاصل کاربست قواعد مذکور، آن که اثر یادشده در فضای سیاسی «دموکراسی» و علمی «رفتارگرا» به نگارش درآمده است. افعال مندرج در سخن درابتدا تأیید روش شناسی مونیستی رفتارگرا، سپس تغییر به امر پلورالیستی است. محتوای گزاره ای فزاینده نشان از نوآوری در حیطة موضوعی، سیاسی، و روش شناختی دارد. محتوای گزاره ای کاهنده دال بر معضلاتی در حیطة روش شناختی علم سیاست دارد، فی المثل آن قادر به ارائة استدلالی معتبر درخصوص «چگونگی» اخذ گزاره های هنجاری از تجربی، نحوة مطالعة ارزش های تاریخی و متافیزیکی نیست. بنابراین، فهم و ارزیابی بسندة پدیده های سیاسی مستلزم جرح و تعدیل های روش شناختی رابرت دال است.

در این مقاله سعی شده است تا براساس دیدگاه های نظری و معیار های علمی رایج و پذیرفته شده درباب کارکردها و ویژگی های مطلوب یک کتاب درسی تخصصی دانشگاهی به بررسی نقادانة شکلی، محتوایی، فنی، و ادبی کتاب جامعه شناسی و آموزش و پرورش پرداخته شود. نتایج حاصل از بررسی حاکی از آن است که این کتاب، درمجموع به لحاظ ارزش گذاری براساس معیارهای یادشده، از کیفیت بالنسبه قابل قبولی برخوردار است. اما، درعین حال برای ارتقاء کیفیت آن لازم است مطالب و فصولی در زمینه هایی هم چون: روش های تحقیق در جامعه شناسی آموزش و پرورش شخصیت اجتماعی مطلوب در دانش آموزان، ساختار اجتماعی آموزش و جامعه پذیری حرفه ای و تخصصی دانش آموزان، آموزش و پرورش و نابرابری، و آموزش وپرورش و تحرک اجتماعی بدان افزوده شود. هم چنین، درج خلاصه ای از مطالب مهم با ارائة پرسش هایی برای توسعة تفکر و جست وجوگری بیش تر مخاطبان و افزودن فهرستی از کتاب ها و منابع جدید و روزآمدتر مرتبط با مطالب هر فصل در پایان فصل ها می تواند بر جذابیت و غنای مطالب کتاب بیفزاید. ضمن این که، لازم است بخشی از مطالب هر فصل از کتاب متناسب با موضوع همان فصل به تحلیل وضعیت حال و آیندة آموزش و پرورش ایران اختصاص داده شود.

این کتاب در زمینۀ توسعۀ سیاسی در رشتۀ جامعه شناسی توسعه نوشته شده است. توسعه موضوعی است که بعد از جنگ جهانی دوم، با شروع سرمایه گذاری های آمریکا در اروپا و در دیگر کشورهای جهان مطرح گشت. توسعۀ سیاسی بعد از توسعۀ اقتصادی و فرهنگی اعمال می شود. عموماً در این مرحله مردم کشورهای اسلامی درمقابل برنامه های توسعه به علت سکولار و متکی بر اندیشۀ انسان گرایانه بودن و صرف توجه به علوم تجربی مقاومت می کنند. ازاین رو، توسعه یافتگی در کشورهای اسلامی با چالش های اساسی مواجه شده است. در کتاب حاضر نویسندگان مقالات، موانع بر سر راه لیبرال دموکرات شدن کشورهای اسلامی را بر می شمارند و راه حل پیش نهاد می کنند. عمدۀ آنان معتقدند برای پیش گیری از برخوردها، می باید بین ایران و آمریکا که قدرت های تعیین کنندۀ اصلی منطقه هستند، گفت وگو صورت پذیرد. می باید متون دینی اسلامی موردتجدید نظر قرار گیرد و اصول لیبرالیسم به گونه ای با متون دینی توجیه گردد. ورود زنان به عرصه های اجتماعی و برقراری تساوی نقش بین مردان و زنان یکی از راه حل های کلیدی برای این کار است که پیش نهاد می کنند.

فقر و نابرابری در ایران پدیده ای است که عمق و وسعت آن توجه متفکران اجتماعی و اقتصادی را به خود جلب کرده و از مناظر مختلف موردمطالعه قرار گرفته است. ضرورت مبارزه با فقر و نابرابری در ایران نوشتة سعید مدنی قهفرخی از این جمله تحقیقات است. بازخوانی و نقد این مطالعات ضرورتی برای تنقیح و تدقیق ادبیات مربوط به فقر و نابرابری در ایران است. مکتوب حاضر ازمنظر روش شناختی به نقد این کتاب می پردازد و برخی ضرورت های نظری و روشی برای تکمیل آن را پیش می نهد. در موضع نقد، این نوشته نه با دیدة عیب یابی که با موضع هم دلی برخی پیش نهادات برای تکمیل این پروژه ارائه می کند. پس از معرفی اثر برخی کاستی ها به ترتیب فصول کتاب موردبحث قرار می گیرد و در گام بعد با رویکرد تحلیل نظام مند تعلقات روشی، نظری، و معرفتی کتاب معرفی می شود. نتیجة مقالة ناظر بر این است رویکرد کتاب بیش تر توصیفی است و تبیینی از فقر در ایران ارائه نمی دهد و بر همین اساس کتاب وارد مقولة نابرابری و علل و دلایل آن در ایران نمی شود. فقدان نگاه مسئله مند و موضع نظری مشخص نسبت به فقر و نابرابری در این کتاب، مهم ترین نکته ای است که این نوشته بر آن تأکید می کند.

بخش قابل توجهی از آثار مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران ضمن پذیرش نظریة استبداد شرقی، استبداد را ویژگی جامعة ایرانی خوانده اند و معتقدند درطول تاریخ ایران همواره سایة استبداد در همة حوزه های اجتماعی جامعة ایرانی گسترده بوده است. این گفتمان که می توان از آن به منزلة گفتمان استبدادزدگی یاد کرد نقش و جایگاه تعیین کننده ای را برای دولت و نهاد سیاست در تاریخ ایران درنظر داشته و معتقد است وجود قرن ها حاکمیت استبداد مطلقه و قدرت خودکامه در جامعة ایرانی موجب عدم شکل گیری نهادهای مدنی و صنفی شده و این موجب عدم پویایی جامعه گردیده است. این مقاله می کوشد تا با اتکا به روش کتاب خانه ای و مطالعة آثار و مکتوبات غیرایرانیان با رویکردی توصیفی تحلیلی انگارة غالب در زمینة وجود حاکمیت استبداد مطلقه در جامعة ایران را به زیر سؤال ببرد. برپایة یافته های تحقیق، ساختار حاکم بر نهاد بازار، نهاد دین، لایه های اجتماعی و جایگاه ایلات در جامعة ایرانی نشان می دهد نظریة استبداد ایرانی ریشه در فراروایت ها یا نظریه های کلان استبداد شرقی و شیوة تولید آسیایی دارد و با واقعیت های تاریخی ایران مطابقت ندارد.