پیشه وران

بررسی اخلاق حرفه ای پیشه وران، زمینه پر اهمیتی در پژوهش های تاریخ اجتماعی محسوب می شود. بخشی از این اخلاق حرفه ای به شیوه و نحوه روند تولید و ارائه خدمات به مشتریان، مربوط است. در تاریخ جهان اسلام، پیشه وران تمایل داشتند تا اخلاق حرفه ای خود را با مفاهیمی چون فتوت باز گو کنند. اما وجه دیگری از اخلاق حرفه ای پیشه وران در جریان فعالیت اقتصادی، بر خلاف اخلاق ستودة حرفه ای بود که می توان به بیانی دیگر آن را «تقلب شغلی» نام گذاری کرد. پیشه وران مرتکب چه تقلب هایی شده بودند و در کدام حرفه وقوع تقلب بیشتر بوده است؟ چنین به نظر می رسد که کتاب معالم القربه فی احکام الحسبه در زمینه تقلب پیشه وران، اطلاعات قابل توجهی به دست می دهد. هدف مقاله حاضر، شناسایی و دسته بندی تقلب پیشه وران و به کارگیری یافته های کمّی و کیفی به دست آمده در تحلیل اخلاق اجتماعی و حرفه ای پیشه وران است.

اصناف و پیشه وران همواره از گروه های اجتماعی تاثیر گذار در تاریخ ایران بودند و روابط عمیقی با صوفیان داشتند و در دوره های مختلف تاریخی، اوضاع اجتماعی و اقتصادی تا حدودی وابسته به فعالیت این صاحبان حرف بوده است. در دوره ای از تاریخ ایران یعنی دوره ی غزنویان، اصناف زیادی فعالیت می کردند و اصناف مهم و تاثیر گذار در شهرهای بزرگ، بازارهای مخصوص به خود داشتند. در این دوره تصوف رشد زیادی کرده بود و بزرگانی مثل ابوسعید ابوالخیر در نیشابور، پایگاهی برای تمرکز پیشه وران محسوب می شد. این صوفیان برای تأمین منابع مالی خود نیازمند گروه های درآمد زا مثل اصناف بودند. پیوندهای این دو گروه یعنی اصناف، و صوفیان شامل بخش های اقتصادی و اجتماعی می شد. اصناف دوره ی غزنوی، کمک های مالی زیادی را نسبت به صوفیان داشتند و همچنین با ارج نهادن به درویشان و گروه های متصوفه، اعتبار اجتماعی آن ها را بالا برده بودند. بخشی از پیشه وران، مریدان گروه های صوفی محسوب می شدند که با استفاده از پیشه و صنعتی که در آن تخصص داشتند به مسلک تصوف و صوفیان خدمت می کردند. البته صوفیان در تحریک اصناف و پیشه وران برای تحولات اجتماعی و ضدیت با حکومت تقشی نداشتند. زیرا صوفیان با حکومت غزنوی سازش کرده بودند و حتی سلاطین غزنوی به آن ها کمک مالی می کردند و خودشان هم مرید صوفیان بودند و حکایاتی از ارادت سلاطین غزنوی به صوفیان وجود دارد.

بین سال های (979 981ق) شورشی علیه حکومت صفویه در تبریز روی داد که در منابع این دوره بازتاب چندانی نیافته است. اگرچه منابع اشاره ای به علل و عوامل تکوین شورش نکرده اند ولی عوامل سیاسی، اجتماعی و به ویژه اقتصادی در قالب مؤلفه هایی همچون درگیری با دول مجاور، انتقال پایتخت، اختلاف بین محلات و درگیری های فرقه ای، افول طریقت های صوفیانه و به ویژه رکود تجارت به صورت آشکار و پنهان در بروز آن اثرگذار بوده اند. در پی رکود تجارت و وخامتِ شرایط زندگی به ویژه برای پیشه وران، با توجه به زمینه های آماده، در اثر اجحاف مأموران محلی شورش آغاز گردید و به مدت دو سال تداوم یافت. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با اتکا به منابع و مآخذ موجود درپی مطالعه عوامل و تبیین نقش آن ها در تکوین شورش و یافتن پاسخی به سؤال اصلی است که عوامل اجتماعی و اقتصادی چگونه و تا چه میزان در شکل گیری این شورش تأثیرگذار بوده اند؟

از جمله پدیده های رایج در عرصه روابط اجتماعی اقتصادی ناسالم در بازار، «غِش در معامله»، است. هدف پژوهش دستیابی به علل روی آوری فروشندگان و بازاریان و پیشه وران به پدیده غش در معامله در شهر قم می باشد. نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی بود که به روش اسنادی و پیمایشی انجام شد. جامعه آماری، مصرف کنندگان کالاهای مورد نیاز در شهر قم بود. حجم نمونه انتخابی 353 نفر بود. ابزار پژوهش پرسشنامه محقق ساخته بود. اعتبار ابزار پرسشنامه از طریق اعتبار صوری و مراجعه به داوران به دست آمد. میزان آلفای کل سؤالات پرسشنامه 88. بود. . نتایج نشان داد 54.4 درصد از کسبه و پیشه وران به میزان کم و خیلی کم و 45.6 درصد به میزان زیاد و خیلی زیاد گرایش به غشّ در معامله دارند. متغیرهای اخلاق حرفه ای، و دینداری تأثیر مستقیم کاهنده، و متغیرهای نظارت و بازرسی، محیط نهادی، وفاداری، اعتماد، مهارت فنی، و پایگاه اجتماعی اقتصادی تأثیر غیر مستقیم کاهنده بر متغیر غش در معامله داشته اند. پژوهش در نهایت پیشنهاداتی برای بهبود دینداری، اخلاق حرفه ای، اعتماد، نظارت بر بازار، مهارت فنی و ارتباطی، و محیط نهادی ارائه داد. نتایج به دست آمده از این پژوهش برای محققان، اتحادیه اصناف، مراکز نظارتی و فروشندگان قابل استفاده می باشد

تیموریان زندگی شهری را ارج نهادند و برای رونق دادن به اقتصاد شهری کوشیدند. اصلی ترین عنصر فعال در حوزه ی اقتصاد شهری بازاریان بودند؛ بنابراین نقش و تأثیر حاکمیت تیموریان در دوام و بقای بازار و بازاریان به مسأله ای مهم تبدیل می شود. نوشتار حاضر درصدد ارزیابی جایگاه و موقعیت بازار و بازاریان در دوره تیموریان و بیان دیدگاه فرمانروایان تیموری نسبت به این بخش مهم جامعه ی شهری است و می کوشد با اتکاء به داده های موجود در منابع و با روش توصیفی تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که جایگاه بازاریان تا چه میزان از رفتارها و سیاست های تیموریان تأثیر پذیرفته است؟ فرضیه ی موردنظر بیان می کند که تیموریان به اهمیت و کارکردهای مهم اقتصادی و اجتماعی بازاریان پی برده بودند؛ لذا حمایت از بازار و بازاریان را از نظر اقتصادی و اجتماعی برای حاکمیت خود و بهبود اوضاع جامعه سودمند یافتند. دستاورد پژوهش نشان می دهد، تیموریان جایگاه و اعتبار مناسبی به بازاریان دادند و با حمایت های خود زمینه ی رونق گرفتن فعالیت های اقتصادی ایشان را فراهم نمودند. در نتیجه ی این سیاست اقتصاد شهری از وضعیت مطلوبی برخوردار شد.

این نوشتار به نقد و بررسی کتاب پیشه وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی: جستارهایی در تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران »، تألیف مهدی کیوانی، اختصاص دارد؛ اثری که در زمان تألیف نخستین کتاب مستقل با این موضوع محسوب می شد. مؤلف به تأثیر از آرای متفکران قرن نوزدهم میلادی اروپای غربی به بررسی تخصصی بخش هایی از تحولات اجتماعی این عصر پرداخته و سعی در اثبات این نظریه دارد که حکومت صفوی مانع شکل گیری اصناف قدرت مند مستقل و در نتیجه پویایی اقتصادی این دوران بود. نوشتار در شش بخش و 31 زیربخش سامان دهی شده است. بعد از بخش نخست، که معرفی کلی اثر را شامل می شود، بخش بررسی و تحلیل ابعاد شکلی اثر و بعد از آن معرفی نویسنده و مترجم قرار دارد. مهم ترین بخش های این بررسی پیشینۀ پژوهش دربارۀ اصناف در ایران و خارج از ایران و تحلیل و بررسی محتوایی اثر است که بخش اخیر در دو قسمت نقد درون ساختاری و برون ساختاری ارائه شده است. این نقد نخستین خروجی «طرح نقد و بررسی آثار حوزۀ پژوهش های تاریخ اجتماعی» است که براساس چهارچوب شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی بازآرایی شده است.

تیموریان زندگی شهری را ارج نهاده در زمینه رونق دادن به اقتصاد شهری کوشش کردند. اصلی ترین عناصر فعال در حوزه ی اقتصاد شهری بازاریان بودند. بنابراین نقش و تأثیر حاکمیت تیموریان در دوام و بقای بازار و بازاریان به مسأله ای مهم تبدیل می شود. این نوشتار می کوشد با اتکاء به داده های موجود در منابع و با روش توصیفی تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که جایگاه بازاریان تا چه میزان از رفتارها و سیاست های تیموریان تأثیر پذیرفته است؟ فرضیه ی موردنظر بیان می کند که تیموریان به اهمیت و کارکردهای مهم اقتصادی و اجتماعی بازاریان پی برده بودند. لذا حمایت از بازار و بازاریان را از نظر اقتصادی و اجتماعی برای حاکمیت خود و بهبود اوضاع جامعه سودمند یافتند. نوشتار حاضر درصدد ارزیابی جایگاه و موقعیت بازار و بازاریان در دوره تیموریان و بیان دیدگاه فرمانروایان تیموری نسبت به این بخش مهم جامعه ی شهری است. دستاورد پژوهش نشان می دهد، تیموریان جایگاه و اعتبار مناسبی به بازاریان دادند و با حمایت های خود زمینه ی رونق گرفتن فعالیت های اقتصادی ایشان را فراهم نمودند. در نتیجه ی این سیاست اقتصاد شهری از وضعیت مطلوبی برخوردار شد.

محلات شهری با ویژگی های خاص خود در دوره اسلامی متأثر از عوامل متعددی تشکیل می شدند. یکی از مهم ترین این عوامل، افتراق یا اتحاد مذهبی ساکنان یک محله با بازاریان و متولیان مذهبی در محلات شهری بود. به بیانی بهتر پیروان هر مذهب در محله خاص خود زندگی می کردند و محل زندگی آن ها با محل کسب وکار پیشه وران و صاحبان حرف هم مذهبشان، وحدت جغرافیایی داشت. نزدیکی پیشه وران با محافل و متولیان مذهبی در شهرها در کنار برخی دلایل دیگر، منجر به آن شد که به طور مستمر نقش مذهب در مناسبات اقتصادی و فرهنگی پیشه وران، برجسته تر و پررنگ تر شود. به تبع همین مسئله، صف بندی های مبتنی بر عامل مذهب، در محلات مختلف و بازارهای آن ها تشکیل شد و کم کم دامنه عملی به خود گرفت. این تنازعات فرقه ای در طول زمان، نتایج زیان بار اقتصادی و جانی فراوانی به ویژه برای پیشه وران به عنوان مهم ترین نهاد اجتماعی آن عصر به بار آورد. با توجه به اهمیت این مسئله در اقتصاد جوامع اسلامی، پژوهش حاضر بامطالعه موردی شهر بغداد به ویژه محله کرخ آن به دنبال پاسخ به این پرسش است که منازعات مذهبی چه نقشی در تضعیف اقتصادی و سیاسی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم هجری در مقابل حکومت داشته است؟ فرضیه پژوهش حاضر این است که منازعات فرقه ای در بغداد به دلیل آتش سوزی بازارها، کشتار نیروهای ماهر پیشه ور و غارت مغازه ها و اموال پیشه وران موجب تضعیف اقتصادی طبقه بازاریان و نابودی برخی کسب وکارها شده است که درنهایت این عوامل موجب تضعیف پیشه وران در مقابل حکومت نیز شده است. این پژوهش درصدد است با رویکردی توصیفی تحلیلی، به واکاوی داده های تاریخی پیرامون نقش منازعات مذهبی در تضعیف اقتصادی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم بپردازد.

اصناف از گروه های اقتصادی مهم پس از تجار بودند که با حضور گسترده در انقلاب مشروطه از نقش سنتی خود فاصله گرفتند. در دوره پهلوی اول با سیاست های دولت محدود شدند. پس از اشغال ایران و تشکیل حزب توده که خود را هوادار طبقات زحمتکش از جمله پیشه وران معرفی کرد، برای توجه نشان دادن به اقشار ضعیف جامعه و جلب آنها به کمونیست شوروی به انتشار روزنامه های مختلفی از جمله شهباز، بسوی آینده، مصلحت، بانگ مردم، پایگاه آزادی، شجاعت و خلق پرداخت. روزنامه خلق با صاحب امتیازی مصطفی لنکرانی ارگان جمعیت آزادی ایران بود که در راستای تبیین شرایط اقتصادی و مشکلات اصناف راه اندازی شده بود. پژوهش پیش رو با شیوه توصیفی – تحلیلی سعی دارد نشان دهد که وضعیت اصناف در روزنامه خلق، چگونه بازتاب یافته است؟. نتیجه پژوهش نشان می دهد که حجم قابل ملاحظه ای از مقالات مرتبط با این موضوع بیانگر سیاست اقتصادی غلط دولت در ورود اجناس فاسد و بنجل به کشور و تعطیلی کارگاه های داخلی ورشکستگی و فقر اصناف است که در اثر نبودن یک نقشه صحیح اقتصادی و هماهنگ نبودن دستگاه های اقتصادی و تولیدی دولت مشکلاتی از جمله گرانی مواد اولیه تولیدی، واردات بی رویه، اجحاف مالیاتی، ستم مأمورین شهرداری و شهربانی را برای اصناف به وجود آورد. همچنین راهکارهایی مبتنی بر تشویق صادرات کالا براساس تجارت پایاپای با اتحاد جماهیر شوروی در مقابل اصل چهار ترومن و توجه به زندگی روستاییان برای بالا بردن قدرت خرید آنها در راستای سیاست های کمونیستی شوروی ارائه داده است.