مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی

درباره آینده دانشگاه ها بسیار نوشته اند و از این پس نیز می توان انتظار داشت که اصحاب نظر در این عرصه مهم آرای خود را به نیت تأثیرگذاری در اذهان عمومی و به خصوص مسئولان و تصمیم گیران به جامعه عرضه کنند. در این مقاله کوشش شده از جنبه هایی که احیاناً کمتر از سوی دیگر محققان بدان توجه شده است به مسئله آینده دانشگاه ها پرداخته شود. در آنچه در پی می آید، پس از مقدمه ای کوتاه، که به یکی از مسائل مهم در باب آینده نظام های آموزشی، یعنی تحولات مفهومی و دگرگونی های بافت فرهنگی و اجتماعی و تغییرات فناوری و آموزش عالی اشاره دارد، به مسئله زوال الگوهای کنونی دانشگاه ها پرداخته شده است؛ سپس از تأثیراتی که فناوری های نوظهور بر شیوه های آموزش و فراگیری در آینده خواهند داشت سخن به میان آمده است؛ و در پایان، توضیحاتی درباره آینده دانشگاه و نظام دانشگاهی در ایران داده شده و به شروطی اشاره شده است که برای بقای این نظام می باید تحقق یابد.

حرکت از فضای رشتگی به سمت گفتمان های میان رشته ای با تمرکز بر حل مسائل واقعی، به یک روند مهم در آموزش عالی تبدیل شده و نسل های آتی دانشگاه ها به سمت میان رشته ای شدن پیش خواهند رفت. در این میان مطالعات نظام مند آینده ها یا آینده پژوهی نیز مورد توجه دانشگاهیان در رشته های مختلف قرار گرفته است. در این مقاله به منظور بررسی جایگاه مطالعات آینده پژوهانه در حوزه های دانشی گوناگون و با استفاده از روش فراتحلیل کیفی، به بررسی اندازه و پراکندگی ورود حوزه های دانشگاهی مختلف به بحث آینده پژوهی پرداخته شده است. بدین جهت در مجموع 737 مقاله علمی، که توسط دانشگاهیان رشته های مختلف و با محوریت آینده پژوهی در ایران به چاپ رسیده اند، جمع آوری و در 19 حوزه کلی و 350 حوزه فرعی دسته بندی شدند. این دسته بندی ملاک فراتحلیل موضوعی مقالات در زمینه آینده پژوهی است که نشان می دهد در حوزه های برنامه ریزی جغرافیایی، «امنیت» و «آینده نگاری سازمانی» به ترتیب بیشترین میزان فعالیت و در حوزه های ورزش، «مطالعات زنان» و «آینده حرفه»، کمترین میزان فعالیت در زمینه آینده پژوهی را داشته اند. نتایج این مقاله تراز خوبی برای مشخص کردن خلأ های پژوهشی در زمینه آینده پژوهی است و همچنین نقاط ضعف فعالیت های میان رشته ای در این حوزه را آشکار می سازد.

پیچیدگی روزافزون حاکم بر مسائل اکنون و آینده جهان، درهم تنیدگی و به هم پیوستگی حوزه های موضوعی، تنوع نقش آفرینان و موقعیت های شکل دهنده به این مسائل از هنجارها و رویه های معمول جهان امروز است. این تحولات موجب توسعه دانش های میان رشته ای در نهادهای علمی و فناورانه و تبدیل آن ها به روندهای جهان شمول سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری شده است. موضوعاتی ازقبیل تغییرات آب و هوا، آلودگی های زیست محیطی، افزایش طول عمر و پیری جوامع، فقر جهانی، بحران های مالی بین المللی، بیماری های عالمگیر، تروریسم، اعتیاد و بی عدالتی از جمله مسائلی است که تدبیر، اندیشه ورزی و آینده نگری آن ها از حوزه و توان تخصص های فردی خارج بوده و نیازمند هم اندیشی، گفت وگو و همکاری حوزه های تخصصی متفاوت است. با توجه به این نکات، پرسش اصلی این مقاله آن است که در آینده کدام سناریوها می توانند باعث پیشرفت دانش های میان رشته ای در دانشگاه های علوم پزشکی کشور شوند؟ روش های استفاده شده در این مقاله عبارت اند از: مطالعات اسنادی، پانل خبرگان، ذهن انگیزی و تحلیل لایه لایه علت ها. دستاوردهای مقاله عبارت اند از: نخست، دانش های میان رشته ای در پاسخ به مسائل پیچیده که در زمان اکنون و آینده ریشه دارد، هویت پیدا می کنند؛ دوم، توسعه میان رشته ای ها در علوم پزشکی نیازمند فرایند توسعه هم زمان از بالا به پایین و از پایین به بالای نظام خط مشی گذاری و اقدام در اجتماعات علمی علوم پزشکی است؛ سوم، ساخت آینده مطلوب توسعه دانش های میان رشته ای در علوم پزشکی کشور مستلزم توجه به واقعیت های شکل دهنده به موضوع در لایه های متفاوت عینی تا ذهنی است و براین اساس، به رویکردها، برنامه ها و اقدامات کوتاه مدت تا بلندمدت برای ساخت عینیت ها و ذهنیت های مرتبط نیاز است.

هدف از این مقاله، شناسایی و تعیین عوامل کلیدی، روندهای نوظهور و نیروهای پیشران در مسیر تدوین آیین نامه ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و ارزیابی روابط ساختاری میان عوامل و مؤلفه های کلیدی در افق 1414 است. برای این منظور با تکیه بر روش شناسی آمیخته و بهره گیری از ابزارهای مرور ادبیات، مصاحبه، ماتریس تحلیل آثار متقاطع، نرم افزار میک مک و پنل خبرگان، ضمن احصای مجموعه ای جامع از عوامل اثرگذار، مؤلفه های کلیدی شناسایی و روابط اثرگذاری و اثرپذیری میان آن ها به لحاظ ساختاری تحلیل شده است. درنتیجه، پنج نیروی «گفتمان حاکم بر آموزش عالی در ایران»، «انتظار جامعه (صنعت، بازار و دولت) از آموزش عالی»، «اقتصاد آموزش عالی»، «رقابتی و بین المللی شدن آموزش عالی» و «چالش های نوظهور و توسعه علوم میان و فرارشته ای» به عنوان پیشران های تغییر در موضوع مقاله احصا گردیده و تأثیر و نقش هریک در آینده نظام ارتقای اعضای هیئت علمی تبیین شده است. براین اساس، ارتقای ویرایش های آینده این آیین نامه، نیازمند همگامی با نیروهای پیشران شناسایی شده، لحاظ پیچیدگی های ساختاری میان عوامل کلیدی مؤثر و انطباق با تحولات محیط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از طریق اتخاذ رویکردهای میان رشته ای و آینده نگر آن هاست.

علوم ورزشی و آینده پژوهی هردو به عنوان حوزه ای میان رشته ای در جهان مطرح شده اند. یکی از حوزه هایی که به موازات این دو رشد کرده است و اثر محسوس و بنیادینی بر آن ها گذاشته و نیز از آن ها تأثیر پذیرفته است، مطالعات بین رشته ای یا فرارشته ای است. تحقیقات میان رشته ای، به ویژه در زمینه ورزش، که در کنار ماهیت سلامت محوری اش اهداف بلندپروازانه ای نیز دارد، بسیار مهم اند. ازاین رو، در این مقاله با به کارگیری ابزار سناریو به عنوان یکی از روش های آینده پژوهی، یک راهروی استراتژی برای توسعه ورزش دانشگاهی ایران در افق 1414 پدید آمده است. ورزش در دانشگاه ها شکل نهادی فرایند تربیت بدنی برای زندگی سالم و فعال است. مشارکت کنندگان مقاله تحلیلی و اکتشافی حاضر شامل 34 نفر از ذی نفعان داخلی و خارجی ورزش دانشگاهی ایران بودند که براساس نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. گردآوری داده ها با مصاحبه و پرسش نامه باز صورت گرفت. براساس یافته ها، تحلیل 30 عامل اصلی به دست آمده درنهایت منجر به دو عدم قطعیت کلیدی «پیوستن به جنبش جهانی ورزش» و «نظام مندی فعالیت جسمانی پایدار» شد که اساس توسعه چهار سناریو با اسامی دماوند، تفاخر، روز از نو و فیزیک، قرار گرفتند. به منظور توسعه ورزش دانشگاهی ایران، باید سیاست های مجزا در قسمت های مختلف ورزش دانشگاهی بر مبنای نظام مندی فعالیت های جسمانی پایدار، تدوین شود.

ماهیت مشاغل در آینده به واسطه روندها و تغییر و تحولات سطح جامعه با امروز متفاوت هستند. بنابراین، نمی توان انتظار داشت که نیروی انسانی ای که برای مشاغل گذشته آموزش دیده اند، پتانسیل ایفای نقش در مشاغل جدید و نوظهور آینده را داشته باشند. دراین بین، مشاغل بخش کشاورزی به عنوان یکی از بخش های دارای توان اشتغال زایی بالا نیز تحت تأثیر روندهای تحول آفرین تغییر خواهند کرد. ازاین رو، مقاله حاضر به دنبال آینده پژوهی مشاغل بخش کشاورزی است. برای این هدف، از رویکرد کیفی پیمایش محیطی به عنوان روش اکتشافی در آینده پژوهی استفاده شده است. در این راستا، با استفاده از بررسی اسناد و گزارش ها و همچنین شناسایی سیزده متخصص در حوزه های مختلف کشاورزی به خصوص پژوهش، برنامه ریزی و سیاست گذاری مشاغل کشاورزی به روش گلوله برفی و مصاحبه با آن ها، فهرست روندهای تحول آفرین آینده و همچنین تأثیر آن بر مشاغل این بخش تحلیل شد. درمجموع، نتایج مقاله نشان می دهد که از یک طرف، روندهایی مانند کاهش توان اقتصادیِ و کوچک شدن زمین های کشاورزی و متعاقب آن افزایش ریسک فعالیت های کشاورزی بر اشتغال حوزه کشاورزی تأثیر منفی دارند و از طرف دیگر، روند افزایش جمعیت و ضروری بودن تولیدات کشاورزی برای جامعه عواملی هستند که به خودی خود قدرت قابل توجهی برای مقابله با این عوامل و افزایش تقاضای مشاغل کشاورزی دارند. برایند این عوامل نهایتاً سبب ظهور مشاغل مبتنی بر محصولاتی با حاشیه سود بالاتر و دانش بنیان و تمرکز بر کسب وکارهای کاهش یا بازیابی ضایعات خواهد شد.

موضوع اصلی آینده پژوهی آموزش عالی، شناسایی نظام مند نیروها و پیشران های تغییر، فرصت ها و تهدیدهای ناشی از تغییرات، خلق چشم اندازها و آینده مطلوب برای آموزش عالی و تدوین راهبردها و اقدام های مؤثر برای دستیابی به آن است. ازاین رو، این مقاله به منظور فراتحلیل مطالعات میز آینده پژوهی آموزش عالی به عنوان یک مصداق تجربی از مطالعات آینده پژوهی آموزش عالی در ایران نوشته شده است. برای این منظور با روش فراتحلیل کیفی به تحلیل و یکپارچه سازی این مطالعات با رویکرد جامع (کمّی و کیفی) در دو بُعد شکلی و محتوایی پرداخته شد. یافته ها در بعد شکلی تداوم و استمرار مطالعات میز در سال های مختلف را با مشارکت متنوع ذی نفعان درونی و اجتماعی آموزش عالی در سطوح مختلف نشان می دهد. در بعد محتوایی، مطالعات میز بر پنج مقوله موضوعی شامل مدیریت و برنامه ریزی اثربخش در آموزش عالی، ارزشیابی و کیفیت دانشگاه ها و مؤسسه های پژوهشی، برنامه درسی و یادگیری دانشگاهی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی در آموزش عالی، و اقتصاد آموزش عالی و دانشگاه متمرکز بوده است که ذیل هر یک از مقولات براساس شرایط و اقتضائات، مسائل دارای اولویت انتخاب، و در یک رویکرد میان رشتگی با رجوع به نخبگان و بحث کانونی آینده پژوهی شده است. دستاوردهای این مطالعات می تواند در عرصه سیاست ورزی و دانش ورزی در بافتی میان رشتگی مورد توجه و استفاده دانشگاهیان قرار گیرد.