نقد و نظر

رسالت جهانی قرآن در هدایت بشر مستلزم به کارگیری زبانی است که بتواند با همه آنها سخن بگوید. این امکان را زبان ادبی فراهم می کند. از این رو، مقاله حاضر با روش تحلیلی- استنتاجی بر ادبی بودن زبان قرآن تأکید می کند و بر اساس نظریه جدایی ناپذیری زبان ادبی از زبان عادی، به تحلیل ماهیت و اقتضائات زبان ادبی آن پرداخته و بر خلاف رویکرد تفسیر بیانی معاصر، ویژگی های دیگری برای زبان ادبی قرآن تعریف می کند؛ ویژگی هایی مثل فراهنجاری، ابهام هنری، چند لایه بودن دلالت، تناسب بنیانی و واقعیت گرایی محض قرآن. این ویژگی ها، با تأیید ادبی بودن زبان قرآن نشان می دهند که تفاوت زبان قرآن با زبان عادی تنها ناشی از نقش و هدفی است که زبان در گفتمان قرآنی ایفا می کند.

در این مقاله با اشاره به تفسیرهای آگوستین، آکوئیناس و کرکگور از داستان ذبح اسماعیل به دست ابراهیم، نویسنده راه حل خود را برای رهایی از تضادنمایی میان حکم معقول اخلاقی و حکم شرعی در این داستان بیان می کند و با استفاده از ایمان و اعتماد ابراهیم به عدالت خداوند، می کوشد به اشکال های مطرح در این زمینه پاسخ گوید. در ارزیابی نهایی به نظر می رسد اگر بخواهیم اوامر امتحانی مانند مورد ابراهیم را امری عادی و مکرّر در شریعت فرض کنیم، چهره مطلوبی از دین باقی نمی ماند؛ یعنی شرایط موجود در داستان ابراهیم برای زمان ما امکان تحقق ندارد و نمی توان روش عملی ابراهیم را به دیگر اوامر الهی سرایت داد. از این رو، باید اوامر امتحانی الهی را اسلوب بندی کرد و آنها را محدود به ضوابط خاصی فرض کرد. نویسنده به سه شرط اصلی محدودیت در تعداد، خاص بودن حکم و موضوع و وجوب علم بندگان به صدور حکم امتحانی اشاره می کند تا راه تعقل را در سنجش حکم شرعی نسبت به عموم اوامر دینی باز بگذارد.

ارتباط علم و دین از زوایای مختلفی در فلسفه بررسی شده است، اما از منظر بحث های اصول فقهی کمتر بدان توجه شده است. در این مقاله، تأثیر داده های علوم تجربی در استظهار از ادله لفظی قرآن و سنت با گرایش فهم حکمت احکام، بررسی و قواعد اصول فقهیِ آن بیان شده است. برخی از این قواعد که در این مقاله تبیین شده اند عبارتند از: پذیرش تفسیر علمی به شرط مطابقت با ظهور نوعیِ زمان صدور، پذیرش تطبیق جدید برای ظهور پیشین بدون پیدایش ظهور جدید، اعتبار ظهور جدید ناشی از یافته علمی همراه با کشف خطا در ظهور پیشین، و اعتبار ظهور ناشی از یافته علمی همراه با تعمیق ظهور پیشین.

رابرت نوزیک تلاش می کند با استفاده از شرطی های خلاف واقع تحلیل بدیلی از معرفت ارائه دهد که نه تنها مصون از مثال های نقض گتیه وار باشد، بلکه بتواند از عهده حل مثال های نقضی که دیگر تحلیل های بدیل هم از حل آنها عاجزند برآید. تحلیل او افزون بر دو شرط صدق و باور، دارای دو شرطی خلاف واقع است که مهم ترین آنها، شرط سوم نوزیک، در مکتب های فلسفی به عنوان شرط حساسیت شناخته شده و مباحث فراوانی درباره آن شکل گرفته است. از جمله، کالین مگین و سول کریپکی در مقالات جداگانه ای کوشیده اند نشان دهند که این شرط با مشکلاتی مواجه است که آن را ناپذیرفتنی می سازد. در این مقاله، پس از شرح نظریه برگزیده نوزیک، به بیان انتقادهای مگین و کریپکی خواهم پرداخت و خواهم کوشید نشان دهم برخی از این انتقادها را نوزیک می تواند به گونه ای پاسخ دهد، اما نتیجه نهایی این است که دو مثال نقض کریپکی نشان می دهند شرط حساسیت پذیرفتنی نیست.

اراده گرایی نظریه ای است که تلاش می کند اعمال ارادی را از غیر آن تفکیک کند. طبق این نظریه، اراده کردن یک عمل اجرایی ذهن است که با باور و میل ارتباط دارد و اگر فعلیت یابد، سبب ایجاد رویداد یا سلسله ای از رویدادها در جهان خارج می شود. این دیدگاه در مقابل نظریه های کسانی مانند انسکوم، دیویدسن و هورنسبی که هر کدام نماینده اصلی یک اندیشه هستند قرار دارد. در این مقاله نخست به تبیین نظریه های رقیب پرداخته و وجه تمایز هر یک را با دیگری توضیح می دهم. در ادامه با تمرکز بر آرای جاناتون لو به عنوان یکی از مدافعان نظریه اراده گرایی، این دیدگاه را شرح داده و نشان می دهم هرکدام از نظریه های رقیب مشکلاتی دارند که تنها با اتخاذ دیدگاه اراده گرایی می توان بر آنها فائق آمد. در پایان به برخی از اعتراض ها به این نظریه و پاسخ های ارائه شده اشاره می کنم.

از ادعاهایی که افرادی مانند خیاط، اشعری، ابن تیمیه و... درباره شیعه امامیه مطرح کرده اند، تأثیرپذیری عالمان این مکتب از جمله سید مرتضی از اندیشه های کلامی معتزلیان عقل گراست. اصل این ادعا را بزرگان امامیه همچون شیخ مفید و دیگران به طور کلی مردود دانسته اند. این مقاله به صورت جزئی به مصداق پرداخته و با بررسی دیدگاه های دو شخصیت تأثیرگذار، یعنی «سید مرتضی» از امامیه و «قاضی عبدالجبار» از معتزله، کوشیده است به اثبات رساند که وی نه تنها تحت تأثیر معتزله و به طور خاص قاضی عبدالجبار نبوده، بلکه در آرای خویش از خط اصیل شیعه امامیه متأثر بوده و از آن دفاع کرده است. با این تفاوت که تمام کوشش او بر اثبات آموزه های شیعی به شیوه متکلمان عصر خویش متمرکز بوده است. از آنجا که شاگردی سید مرتضی نزد عبدالجبار از ادعاهای مطرح در زندگی وی است، اثبات عدم تأثیرپذیری وی از قاضی عبدالجبار می تواند در رفع کلی این اتهام نسبت به شیعه نیز کمک کند. به همین دلیل، با نشان دادن موارد اختلاف او با قاضی عبدالجبار در مسائل عمده کلامی در رفع این اتهام کوشیده ایم.

در میان فیلسوفان دین درباره وجودداشتن یا نداشتن هسته مشترک در تجربه های دینی دو دیدگاه مطرح است: ذات گرایی و ساخت گرایی. ذات گرایان بر وجود یک یا چند هسته مشترک در همه تجربه های دینی بشر تأکید دارند. در مقابل، ساخت گرایان معتقدند هیچ گونه تجربه خالصی وجود ندارد و همه انواع تجربه های دینی از طریق فرایند پیچیده نظام باورها یا ساختار مفهومی شکل می گیرند. از سوی دیگر، در میان فیلسوفان اسلامی، تقریباً از زمان ابن سینا به بعد نوعی سنّت «حیّ بن یقظان نویسی» رواج داشته است که بر اساس تقریر ابن طفیل از آن، اگر بنا به فرض، نوزاد انسانی از همان آغاز در جزیره ای قرار گرفته، به تنهایی و به دور از انسان های دیگر رشد کند، قادر خواهد بود به تدریج با توجه به سرشت الهی و نیز تجربه ها و مکاشفه های درونی اش، اندیشه های توحیدی را در خود بپروراند و انسانی موحّد گردد. در این مقاله، ضمن تبیین دو دیدگاه ذات گرایی و ساخت گرایی، نخست این ادعا مطرح شده است که داستان «حیّ بن یقظان» با رویکردی ذات گرایانه خلق شده است. آن گاه در ادامه با اشاره به بن مایه های ذات گرایی در این داستان، به نقّادی آن از منظر ساخت گرایی در تجربه دینی پرداخته ایم.