اربعین

هدف:طی دو دهه گذشته، مراسم اربعین از یک پیاده روی نسبتا ساده که صرفا توسط شهروندان شیعه عراقی انجام می شد تبدیل به یک مراسم گسترده با حضور بیش از ۲۵ میلیون شیعه از سراسر جهان، از جمله حدود سه میلیون نفر ایرانی شده است. طبیعتا این حجم گسترده حضور انسانی در یک نقطه و برای برگزاری یک مراسم که در کمتر جایی در جهان می توان نمونه مشابهش را یافت، در کنار همه دستاوردها و کارکردهایی که دارد، پیامدهای ناخواسته منفی ای هم دارد که می تواند «آسیب هایی» به خود آن مراسم، شرکت کنندگان (زائران) و منسوبان به آن (کل شیعیان و حکومت های ایران و عراق) وارد کند. به ویژه وقتی در نظر بگیریم حضور ایرانیان در مراسم پیاده روی اربعین طی کمتر از یک دهه از چند هزار نفر به چند میلیون نفر رسید؛ رشدی که بسیاری از افراد و نهادها انتظارش را نداشته و بنابراین آمادگی لازم برای رویارویی با پیامدهایش را نیز نداشتند. در این پژوهش بر آنیم تا ابتدا یک آسیب شناسی کلی از این مراسم ترسیم کرده و سپس به تحلیل مهمترین این آسیب ها از نگاه انسان شناسی گردشگری بپردازیم.روش شناسی-در انجام این پژوهش هم از روش های میدانی و هم از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است. در این زمینه تجربه حضور نگارنده در مراسم اربعین و همچنین مصاحبه عمیق با شصت نفر (۲۰ نفر کارشناس، ۲۰ موافق برگزاری اربعین و ۲۰ منتقد برگزاری اربعین به شیوه کنونی) در این راستا جای می گیرد. شیوه نمونه گیری ترکیبی از تصادفی و گلوله برفی بود. ابتدا با چند نفر از دم دست ترین افراد هر گروه مصاحبه شد و سپس از آنان درخواست گردید چنانچه افرادی آگاه به موضوع و مناسب این پژوهش می شناسند معرفی کنند. چند تن از خبرگان و کارشناسان مصاحبه شونده، عراقی هایی بودند که به واسطه سال ها حضور در ایران، با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی آشنایی داشتند. همه مصاحبه ها به زبان فارسی انجام و ضبط شد. سپس تبدیل به متن گردید و آسیب ها با تکنیک تحلیل محتوا از دل آنها بیرون کشیده شد. این آسیب ها در دسته بندی هایی تقسیم و چندین بار با یکدیگر ترکیب یا از یکدیگر جدا شد تا نهایتا به دسته بندی نهایی رسیدیم.یافته ها-بر این پژوهش، عمده ترین آسیب های وارد بر مراسم پیاده روی اربعین را می توان در هفت دسته گنجاند: آسیب های دولتی- مدیریتی، فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی، سیاسی و بین المللی و نهایتا گردشگری. در این میان دو آسیب بیش از بقیه به چشم می آید: نخست دولتی شدن اربعین که در پی برپایی موکب های مجلل توسط بسیاری از نهادهای دولتی، عملا به کم رنگ تر شدن نهادها و موکب های مردمی در اربعین انجامیده است. دوم، تفاوت های فرهنگی میان زائران ایرانی با میزبانان عراقی که گاه باعث ایجاد دلخوری یا حتی تنش میان طرفین شده و کارکرد اربعین را به عنوان آیینی وحدت بخش به مخاطره می اندازد. در پایان نیز راهکارهایی برای برطرف شدن یا کاهش این آسیب ها ارائه گردید. مهمترین راهکارها مداخله و فعالیت دولت در فراهم نمودن زیرساخت های این مراسم (همچون سرویس های بهداشتی برای طول مسیر و یا سامان دهی وسایل نقلیه جابجایی زائران) و سپردن فعالیت های اجرایی، به ویژه در زمینه برپایی موکب ها به بخش مردمی و مدنی و پرهیز بخش های دولتی از برپایی موکب های بزرگ و باشکوه است. همچنین به نهادهای مدنی مرتبط با مراسم اربعین نیز پیشنهاد شده در حوزه آشنا سازی زائران با فرهنگ میزبانان عراقی و آداب زیارت و پرهیز از رفتارهای مغایر با فرهنگ زیارت بیشتر متمرکز و فعال گردند

گفتمان انقلاب اسلامی با اتکاء به الگوهایی چون فاطمه(س) و زینب(س) پشتوانه مهمی برای حضور مؤثر زنان در جامعه ایران بوده است. در این میان طیفی از زنان مذهبی که کنشگرانی فعال هستند، بیش از دیگران در روند هویت یابی خود از این دو الگو پیروی کرده اند. سوژه هایی که در پژوهش کیفی حاضر به صورت هدفمند انتخاب شدند، کسانی هستند که در میدان اربعین هم حضوری کنشگرانه دارند. آنها عزم جدی برای تأسی نمودن به الگوی هویتی زن شیعه دارند، با این حال عدم شناخت کافی نسبت به این الگو، مانع از تحقق آن شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که اگرچه فضای مناسکی اربعین بستری مناسب برای پیوند روحی سوژه ها با زینب(س) -به عنوان یکی از الگوهای هویتی زن شیعه- است، با این حال صرف حضور، بدون داشتن دغدغه کافی برای شناخت این الگو، ره آوردی هویتی برای سوژه های حاضر در میدان اربعین نخواهد داشت.

در روایات نسبت به زیارت اربعین سفارش و برای آن زیارت نامه ویژه ای از طرف اهل بیت علیهم السلام ارائه شده است. زیارت اربعین از جهات گوناگون عرفانی، تربیتی و تاریخی بررسی شده است ولی این نوشتار با رویکردی فرهنگی اجتماعی، در صدد بررسی ظرفیت های زیارت اربعین است. بر این اساس می توان زیارت اربعین را الگویی برای سفرهای زیارتی دانست که امروزه به دلیل تأثیرپذیری از الگوی گردشگرانه تا حد زیادی از وجه ایده آل خود دور شده است. الگوی زائرانه در زیارت اربعین را در تغایر با الگوی گردشگرانه سفرهای زیارتی در موارد نگرشی، گرایشی و کنشی می توان بررسی کرد. زیارت اربعین بر اساس الگوی معرفت شناسی، هستی شناسی و جهان شناسی ویژه ای قرار دارد که نتیجه آن در الگوی فراغتی و قداست خاص این سفر بروز می کند. در این الگو معنویت و خرید به عنوان دو رفتار ویژه زائران از فضای اخلاقی و اصول تعالی بخش زیارت تبعیت می کند.

خاستگاه اربعین، حبّ الهی و عشق به ولایت است. اربعین حسینی، خاستگاه اخلاق عرفانی و دلالت-های تربیتی برای وصول سالک به حضرت حق است. اخلاق عرفانی، از جمله مباحثی است که توجه عالمان اخلاق را به خود معطوف کرده است. اما کمتر، با این رویکرد به رویداد اربعین حسینی توجه شد. روش پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی است و سؤال اصلی تحقیق این است که مؤلفه های اخلاق عرفانی در اربعین حسینی چیست؟ نتیجه پژوهش حاضر این است که پس از قرآن کریم و سنت، «اربعین حسینی»، یکی از مهمترین خاستگاه «اخلاق عرفانی» است، که «اخلاص، بندگی، عشق به حضرت حق، وصال به محبوب، وحدت اجتماع مسلمین، توبه، ورع، زهد، صبوری، توکل، رضا، ذکر دائم، حب و بغض برای خدا» از جمله آن است.

کتابِ اربعین اسعد بن ابراهیم اربلی درباره فضائل امیر المؤمنین (ع) دستِ کم از قرن هشتم در میان نویسندگان شیعه شهرت یافته است. ناشناخته بودن اربلی در میانِ شیعیان متأخر و رخ دادن تصحیفاتی در نام او کتاب شناسانِ شیعه را در شناختِ او دچار سرگردانی کرده و باعث پدید آمدن دو شخصیتِ «اسعد بن ابراهیم الحلی» و «سعد الإربلی» شده است. مقایسه داده های درون متنی کتاب اربعین با اطلاعات تاریخی نشان می دهد که مقصود از اسعد بن ابراهیم اربلی، کسی جز ابو المجد النشابی، شاعر، نویسنده و دیوان سالار برجسته قرن هفتم نیست. از سوی دیگر با مقایسه اربعین اربلی با اربعین محمد بن ابی مسلم بن ابی الفوارس می توان دریافت که اربعین اربلی در واقع تحریری تحریف شده از اربعین ابن ابی الفوارس است. حتی مقدمه اربعین اربلی ساختگی است و بر اساسِ مقدمه اربعین ابن ابی الفوارس تنظیم شده است. تغییراتِ تحریر اربلی بسیار گسترده است و از الگوهای نسبتاً روشنی پیروی می کند. در نهایت با توجه به گرایش مذهبی و سیاسی اسعد بن ابراهیم و ویژگی های شخصی، اجتماعی و ادبی او به نظر می رسد که انتسابِ این کتاب به او نادرست است. احتمالاً جاعلی متمایل به غلو در قرن هفتم با دست برد در اربعین ابن ابی الفوارس، تحریری جدید از آن را به اسعد بن ابراهیم نسبت داده است.

مطالعه حاضر با هدف تخمین میزان خدمات شهری موردنیاز زائرین و جمعیت سیال شهر مهران با استفاده از روش های مبتنی بر برنامه ریزی تدوین شده است. تاکنون پژوهشی مبنی بر برنامه ریزی با هدف خدمات شهری برای شهرهای مرزی (مهران) با جمعیت (زائر) سیال انجام نشده است. در این راستا ضرورت خدمات رسانی به جمعیت سیال و پیش بینی نشده برای شهرهای مهاجرپذیر و شهرها زائرپذیر و برنامه ریزی جهت ارائه بهتر خدمات به جمعیت سیال ازجمله زائرین مطرح می شود. در حقیقت نیازسنجی مبتنی بر روش های علمی برای برآورد دقیق و کارآمد خدمات موردنیاز جمعیت شناور و سیال برای شهر مهران، خلا پژوهشی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. مطابق یافته ها براساس روش برنامه ریزی مبتنی بر سرانه زیربنای فضاهای خدماتی، در مجموع 38070 مترمربع سطح زیر بنای موردنیاز جهت خدمات رسانی به زائران موردنیاز است. در این روش به ترتیب خدمات حمل ونقل عمومی، اسکان، فرهنگی، پذیرایی، مالی، درمانی، بهداشتی و ارتباطی بیشترین سطح را به خود اختصاص داده اند. براساس روش دوم برنامه ریزی مبتنی بر آستانه های جمعیتی، در مجموع 330000 مترمربع سطح زیر بنای موردنیاز جهت خدمات رسانی به زائرین موردنیاز است. در این روش به ترتیب خدمات درمانی، حمل ونقل عمومی، مالی، اسکان، پذیرایی، فرهنگی، بهداشتی و ارتباطی بیشترین سطح را به خود اختصاص داده اند. استفاده از هریک از این روشها دارای ملزومات و شرایطی است که پس از شناخت هر محدوده و تعیین نیازهای مدیریتی آن تبیین می گردد. هریک از این دو روش دارای امکانات و محدودیت هایی است که در این پژوهش به آن پرداخته می شود.

اربعین نمایشی بی بدیل از تعامل باورهای فرهنگی – آئینی با زمان و مکان می باشد. پیاده روی اربعین نمایشی از خلوص باورهای انسانی در عرصه عمل می باشد. پژوهش حاضر بدنبال سنجش جنبه های زیبایی شناختی این مسیر و مولفه های مثبت و منفی آن و ارائه راهکاری برای بهبود نکات مثبت و برطرف نمودن نکات منفی می باشد. سنجش ادراک زیباشناختی و قضاوت آن فرایند بسیار پیچیده ای می باشد که نیازمند مطالعات تجربی و مستلزم مفهوم سازی و سنجش عواطف انسانی می باشد، اندازه گیری مفاهیم احساسی تنها به جنبه های هنری عناصر محدود نمی شود بلکه به طراحی، محیط، طبیعت و حتی پیش زمینه های فکری نیز مربوط است. هدف این پژوهش ارزیابی احساسات زیبایی شناسی زوار در پیاده روی اربعین بوده که اهدافی همچون عوامل موثر بر احساسات زیبایی شناسی، تاثیر محیط بر احساسات زیبایی شناسی در اربعین، تاثیر احساسات بر رضایت افراد و ارائه پیشنهاد برای بهبود محیط و بهبود احساسات زیبایی شناسی زوار نیز در این پژوهش پاسخ داده شده است. روش این از نوع ترکیبی و به صورت کمی-کیفی بر اساس پرسشنامه و مصاحبه می باشد. اطلاعات پژوهش حاضر به کمک منابع کتابخانه ایی، بازدید میدانی و شرکت در مراسم اربعین، مصاحبه و پرسشنامه تخصصی (مقیاس سنجی احساسات زیباشناختی[1] ) تهیه شده، این پرسشنامه از پانزده خرده مقیاس تشکیل شده است، پرسشنامه توسط دویست نفر نفر از شرکت کنندگان در مراسم باشکوه اربعین هزار و چهار صد و یک هجری شمسی تکمیل شده است. پژوهش حاضر بر مبنای روش استدلال منطقی و تحلیل کیفی اطلاعات تدوین گشت است که رویکرد جامعی در نتیجه گیری خود دارد. بر اساس اطلاعات این پژوهش می توان بیان نمود که که با بهبود سه حوزه فرهنگی - آئینی، زیرساختی و مدیریتی می توان کیفیت پیاده روی اربعین را افزایش داد و چالش های آن را بر طرف نمود، این اقدامات شامل آموزش های فرهنگی، ایجاد زیرساخت های بهبود یافته، برنامه ریزی مناسب، هماهنگی بین نهادها، استفاده از فناوری، نظارت و ارزیابی می شوند.   [1] AESTHEMOS

کنش های خاص مردم عراق در ایام منتسب به اهل بیت(ع) علی الخصوص در ایام اربعین، در جهانی که مملو از عقلانیت ابزاری و سودانگاری منفعت طلبانه شده است، پدیده ای استثناء و به شدت متفاوت ادراک می شود. پژوهش حاضر تلاش کرده با روش تفسیری گیرتز، از طریق توصیف فربه و تفسیر متکی بر توصیف از منظر مفسّر، خود را به پاسخ به سوال تحقیق نزدیک نماید. سوال تحقیق این است که «ایام منتسب به امام حسین(ع) در چه سازوکاری به حیات انسان های حاضر در مراسماتی چون اربعین معنابخشی می کند؟» گردآوری داده ها در بیش از بیست سفر به عراق و 14 بار پیاده روی مسیر نجف تا کربلا در مناسبت های اربعین، عرفه و نیمه شعبان در فاصله سالهای 1387 تا 1401 صورت گرفته است اما دستیابی به تفسیر نهایی و تولد مفاهیم کلیدی برای عبور از توصیف به تفسیر، با سفر به کربلا در روز عاشورای سال 1401 رخ داده است. در نتیجه پژوهش، اهمیت مساله «زمان» و «توان معنادهی زمان به جهان» به عنوان عوامل اصلی بروز چنین کنش هایی معرفی شده اند. «به هم ریختگی زمانی»، «بر انگیختگی زمانی» و «حرکت بینازمانی» مفاهیمی هستند که توان توصیف آن کنش های خاص را دارا هستند. این مفاهیم نشان می دهند که چرا و چگونه عراقی ها آن کنش های منحصر بفرد را صرفاً در آن ایام خاص از خود بروز می دهند.

با توجه به اهمیت رویداد اربعین به عنوان یکی از مهم ترین رویدادهای گردشگری مذهبی برای شیعیان، این پژوهش درصدد است با استفاده از رویکرد تفسیرگرایی اجتماعی به مطالعه زمینه ها و دلایل استقبال شیعیان ایرانی و تجربه و درک فعالیت در آن بپردازد. روش شناسی این پژوهش، کیفی است. داده ها با استفاده روش های مرسوم در روش اتنوگرافی جمع آوری شده و به وسیله روش گراند تئوری تحلیل شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که زمینه هایی چون ناکارآمدی نظام تصمیم گیری داخلی، به دلیل مواجهه دولت و نظام اداری برآمده از آن با انواع بحران ها در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نابرابری اجتماعی در حضور در این رویداد نقش دارند. این نابرابری ناشی از احساس تبعیض مذهبی و برخوردارنبودن از حقوق توسط شرکت کنندگان معنا می شود. بازسازی معنایی تجربه و درک زائران از حضور در این رویداد به مثابه مجرایی برای مشارکت و همبستگی اجتماعی، تغییر فرهنگی و پل ارتباطی ذی نفعان و مسئولان اجرایی است. مقوله هسته نیر بر رویداد پیاده روی اربعین به مثابه جایگزینی برای تنگناهای موجود دلالت می کند.

نفس از منظر دین و حکمای اسلامی جوهری الهی و دارای مراتبی چون نفس نباتی، حیوانی و انسانی است؛ و نفس قدسی را می توان از بالاترین مراتب نفس انسانی دانست. صاحب این نفس به دلیل رهایی از تعلقات و نیز پیراستگی از هرگونه رجس و پلیدی، به تدریج به مراتب عالی تری دست می یابد و دارای تجلیاتی در عالم هستی است. در واقع، این تجلیات نشان دهنده وساطت فیض الهی و نیز ارشاد و دستگیری بندگان خدا هستند که از جمله مسئولیت های پیشوایان معصوم و اولیای خاصه الهی به شمار می آیند. نفس قدسی به موجب خصایصی که دارد، توانایی تأثیرگذاری عمیق و منحصربه فردی در زندگی انسان ها دارد و تجلیات آن در عرصه های مختلف وجود محسوس است. این تجلیات قدسی که زمان و مکان در آن تأثیری نخواهد داشت، امروزه در رویدادی مانند زیارت اربعین به وضوح دیده می شود. این مراسم نمادی از اکمال ایمان و بندگی، تجدید عهد و پیمان با ولایت، احیای فرهنگ آزادی خواهی و قیام برای خداست. همچنین، آن می تواند به عنوان پلی برای اتصال مکتب عاشورا و مکتب ظهور تلقی شود؛ که در آن مؤمنان گرد هم می آیند و با تجدید ارتباط با اهداف والای دین، مسیر خود را در تحقق آرمان های الهی هموار می سازند. این تجلیات، به ویژه در زیارت اربعین، نشان دهنده یک حرکت جمعی و الهی در سطحی وسیع هستند.