پژوهشنامه تاریخ سیاست و رسانه

در روایات نسبت به زیارت اربعین سفارش و برای آن زیارت نامه ویژه ای از طرف اهل بیت علیهم السلام ارائه شده است. زیارت اربعین از جهات گوناگون عرفانی، تربیتی و تاریخی بررسی شده است ولی این نوشتار با رویکردی فرهنگی اجتماعی، در صدد بررسی ظرفیت های زیارت اربعین است. بر این اساس می توان زیارت اربعین را الگویی برای سفرهای زیارتی دانست که امروزه به دلیل تأثیرپذیری از الگوی گردشگرانه تا حد زیادی از وجه ایده آل خود دور شده است. الگوی زائرانه در زیارت اربعین را در تغایر با الگوی گردشگرانه سفرهای زیارتی در موارد نگرشی، گرایشی و کنشی می توان بررسی کرد. زیارت اربعین بر اساس الگوی معرفت شناسی، هستی شناسی و جهان شناسی ویژه ای قرار دارد که نتیجه آن در الگوی فراغتی و قداست خاص این سفر بروز می کند. در این الگو معنویت و خرید به عنوان دو رفتار ویژه زائران از فضای اخلاقی و اصول تعالی بخش زیارت تبعیت می کند.

تحقیق درباره ی حرکت اربعین که یک رویکرد جدید شیعی است، دشوار و یافته های بسیاری فرا روی جامعه پژوهان قرار می دهد، زیرا بر خلاف سبک سنتی، این تحول اجتماعی عهده دار کشف لایه های پنهان و متنوعی است که به راحتی نمی توان آن ها باز شناخت چرا که از یک زاویه حرکت اربعین زاده عصر مدرن است و از منظر دیگر ضد مدرنتیه. این قلم بر مبنای همین رویکرد، ضمن بیان نکات فراملی و فرامذهبی بودن همایش، به مؤلفه هایی که پویایی جهان اسلام و شیعه نشان می دهد اشاره کرده تاضمن بیان نکته عطف در قرن پانزدهم هجری و شکل گیری اربعین حسینی بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، زبان، وضعیت جغرافیایی، ارمغانی که برای جهان اسلام، شیعه به وجود آورده بیان نماید. آنچه در این تحقیق مورد توجه است ابعاد فرا ملی بودن حرکت اربعین و نه سختی ها و ابعاد معنوی آن است.

پیاده روی اربعین پدیده ای فراملی ، تاریخی ، کثیرالابعاد، فرامذهبی و بین رشته ای و دارای کارکردها و پیامدهای گوناگون است که از دیرباز اهمیت و اعتبار ویژه داشته و ابررویداد تلقی می شود. مناسک زیارتی با این حجم جمعیتی از کشورها و فرهنگ های مختلف، قطعاً با آسیب هایی روبه رو می شود. بر این مبنا، ضروری است نگاهی جامعه شناختی به آسیب هایی که آن را تهدید می کند، داشته باشیم؛ تا بتوانیم با شناخت دقیق و صحیح آنها و حذف این آسیب ها، از پیامدها و آثار مخرب آسیب جلوگیری کنیم . آسیب هایی که پیادهروی اربعین را تهدید می کند عبارت از «تفاوت ها و تعارضات فرهنگی» ، «رقابت موکب های ایرانی» و «تخریب الگوی سنتی اربعین عراقی» ، «آسیب های اجتماعی» ، «عرفی شدن»، «اسراف و تبذیر»، «پسماندها و آلودگی محیط زیست» ، «کم توجهی به واجبات دین» ، «وجود فرقه های انحرافی» ، «شکاف سنی شیعی» و «دولتی شدن اربعین» است .

سرمایه اجتماعی، دارایی ارزشمند هر ملت است و می تواند به عنوان نوعی درمان برای مشکلات اجتماعی تلقی شود. مفاهیمی مانند اعتماد، هنجارهای اجتماعی و شبکه های اجتماعی مؤلفه هایی تأثیرگذار بر سرمایه اجتماعی هستند که می توانند موجب افزایش بهره وری فردی و گروهی و ارتقای ارتباطات اجتماعی شود. این پژوهش با هدف تبیین تأثیرگذاری مراسم سوگواری امام حسین علیه السلام، بر روی مؤلفه های سرمایه اجتماعی انجام شده است. این پژوهش، یک مطالعه مروری است که با جستجو در چندین پایگاه اطلاعاتی فارسی و انگلیسی و با استفاده از کلید واژه های مرتبط با موضوع انجام شده است. پس از مشخص شدن مطالعات و حذف مقالات تکراری، در غربالگری اول، عنوان و چکیده های مرتبط مشخص شدند و در غربالگری دوم، مقالات نهایی مشخص گردیدند. در نهایت 47 مقاله کاملاً مرتبط با کلمات کلیدی مدنظر یافت شد که می-توانستند هدف پژوهش را توجیه کنند. بنابراین تأثیر مراسم سوگواری امام حسین علیه السلام بر روی مؤلفه های تشکیل دهنده سرمایه ی اجتماعی یعنی اعتماد و امنیت، شبکه ها و پیوندها، احساس تعلق، ارزش ها و هنجارها، مشارکت، کنشگری، تنوع و تعامل متقابل با استفاده از مقالات منتخب و مستندات موجود تبیین شد. این پژوهش نشان می دهد مراسم های سوگواری امام حسین علیه السلام بر روی همه مؤلفه های سرمایه اجتماعی مؤثر است و سرمایه ارزشمند اجتماعی در ایران است و باید در حفظ، استحکام و ارتقای آن کوشید.

خاستگاه اربعین، حبّ الهی و عشق به ولایت است. اربعین حسینی، خاستگاه اخلاق عرفانی و دلالت-های تربیتی برای وصول سالک به حضرت حق است. اخلاق عرفانی، از جمله مباحثی است که توجه عالمان اخلاق را به خود معطوف کرده است. اما کمتر، با این رویکرد به رویداد اربعین حسینی توجه شد. روش پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی است و سؤال اصلی تحقیق این است که مؤلفه های اخلاق عرفانی در اربعین حسینی چیست؟ نتیجه پژوهش حاضر این است که پس از قرآن کریم و سنت، «اربعین حسینی»، یکی از مهمترین خاستگاه «اخلاق عرفانی» است، که «اخلاص، بندگی، عشق به حضرت حق، وصال به محبوب، وحدت اجتماع مسلمین، توبه، ورع، زهد، صبوری، توکل، رضا، ذکر دائم، حب و بغض برای خدا» از جمله آن است.

هویت سیاسی یکی از مهم ترین مسائل مهم در پدیده «دولت-ملت سازی» است. از آنجا که پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نقشی اساسی در بازسازی هویت ایرانی-اسلامی دارد؛ بنابراین نوع نگاه و تأثیر آن در بُعد سیاسی هویت، اهمیت ویژه ای می یابد. در واقع، پایبندی به اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی ایران که بر اساس هویت ایرانی-اسلامی شکل گرفت، باعث استحکام و تحکیم ساخت درونی قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران می شود و به تبع آن تأثیرگذاری انقلاب در سطح بین المللی در راستای هویت سیاسی آن گسترش می یابد. نویسنده مقاله با توجه به این موضوع، تلاش کرده است به جستجوی مؤلفه های داخلی و خارجی و عناصر تشکیل و تحکیم هویت سیاسی انقلاب اسلامی ایران در منظومه فکری امام خمینی(ره) بپردازد. عناصری همچون «استقلال»، «آزادی»، «نه شرقی، نه غربی»، «استکبارستیزی»، «جمهوری اسلامی»، «دشمن شناسی»، «الگوسازی برای سایر ملل مسلمان یا صدور انقلاب» و «حمایت از جنبش های اسلامی و نهضت های رهایی بخش» به عنوان مهم ترین شاخصه های تشکیل و تحکیم هویت سیاسی انقلاب اسلامی ایران معرفی شده و در بخش های مختلف مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. در پایان این نتیجه به دست آمد که وجود مؤلفه های فوق باعث شد که ضمن توجه به مفهوم «خودی و دگر» و اتکا به خودباوری، در نگاه اندیشمندان جهان، انقلاب اسلامی در ایران متفاوت و متمایز از دیگر حرکت ها و انقلاب ها و باعث چرخش اساسی در تاریخ، به خصوص نحوه نگاه به ابرقدرت ها شد.