پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (علوم و فناوری اطلاعات سابق)

درون‌مایهء  اصلی این مقاله، توجه عام به بهره‌وری، به منزلهء عاملی اجتناب‌ناپذیر در ادامهء بقا و توسعهء فعالیت‌های مؤسسه‌ها، و رشد و توسعهء اقتصاد ملی است و از این پدیده به عنوان معیار بهبود وضع اقتصادی، در سطوح مختلف یاد می شود. آن گاه، با عنایت به بهره‌وری در اطلاع‌رسانی، به منزلهء پدیده‌ای خدماتی، عوامل اصلی دخیل در رشد بهره‌وری، تعریف سادهء  این مساله، راه‌های نشان دادن بهره‌وری و نسبت‌های افزایش آن، ضوابط اندازه‌گیری بهره‌وری، رضایت مشتری و سطوح آن‌ها، نیازهای دو دسته مشتری – برونی و درونی – ویژگی‌های داده‌ها یا بازده، عوامل ایجاد مقیاس ‌های بهره‌وری و شیوه‌های نگرش به بهره‌وری در جوامع مختلف، برشمرده شده است.

برای جلوگیری از هزینه‌های فراوان خدمات فنی در کتابخانه‌ها استفاده از خدمات متمرکز تجویز می‌شود. کتابخانه‌های دانشگاه تهران هم برای پرهیز از دوباره‌کاریها و صرف هزینه و نیروی متخصص اضافی، لازم است در روند مجموعه‌سازی به اشتراک منابع و مجموعه اشتراکی توجه بیشتری داشته باشد. و در سازماندهی هم نظام متمرکز فهرستنویسی و رده‌بندی را اعمال کند تا بتواند از نیروها و منابع موجود استفاده بهینه به عمل آورد. اما انجام این تحول و تغییر روش در خدمات فنی نیازمند آگاهی از شرایط موجود این خدمات است. لذا پژوهش حاضر در نیمه دوم سال 1375 انجام گرفت که یافته آن به جدولهایی تبدیل و هدف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج و پیشنهاداتی ارائه شده است.

بانک‌های‌ اطلاعاتی‌ فارسی‌، پیش‌ از آن‌ که‌ فرهنگستان‌ زبان‌ معیارهای‌ لازم‌ را برای‌کاربرد اصطلاحات‌ علمی‌ و رسم‌الخط فارسی‌ تعیین‌ کند شکل‌ گرفتند. مجریان‌بانک‌های‌ اطلاعاتی‌ و نمایه‌سازان‌، خواسته‌ یا ناخواسته‌ ـ با مسائل‌ واژه‌ گزینی‌ و جنبه‌هایی‌ از زبانشناسی‌ درگیر شدند. در کار واژه‌ گزینی‌، اطلاع‌‌رسانان‌ ـ به‌ لحاظ ماهیت‌ حرفه‌خود ـ واژه‌های‌ رایج‌ در جامعه‌ تولیدکنندگان‌ و استفاده‌ کنندگان‌ از اطلاعات‌ را مد نظردارند و خود را مجاز به‌ واژه‌سازی‌ و اعمال‌ سلیقه‌ نمی‌دانند. واژه‌های‌ تازه‌ ساخت‌ نیز تازمانی‌ که‌ در جامعه‌ مقبولیت‌ لازم‌ را به‌ دست‌ نیاورده‌ باشند و در مدارک‌ به‌ کرات‌ دیده ‌نشوند، در نظام‌های‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌ یا ظاهر نمی‌شوند و یا میهمان‌ چندروزه‌اند. بخش‌ قابل‌ توجهی‌ از مشکلات‌ نمایه‌‌سازان‌ از رواج‌ و کاربرد واژه‌ ناشی‌ می‌شود.متخصصان‌ برای‌ یک‌ مفهوم‌ واحد اصطلاحات‌ متفاوت‌ به‌ کار می‌برند. حتی‌ متخصصانی‌که‌ در یک‌ رشته‌ و در یک‌ جامعه‌ کوچک‌ کار می‌کنند خود را ملزم‌ به‌ هماهنگی‌ در کاربرد واژه‌های‌ تخصصی‌ نمی‌بینند. به‌ علاوه‌ برای‌ بسیاری‌ از اصطلاح‌های‌ وارداتی‌ معادل‌های ‌متفاوت‌ در زبان‌ فارسی‌ وجود دارد که‌ در مواردی‌ همه‌، کم‌ و بیش‌، به‌ یک‌ اندازه‌ کاربرد دارند. این‌ گونه‌ مطالب‌ به‌ علاوه‌ مسائل‌ رسم‌الخط فارسی‌، آوانویسی اسامی‌ عناصر وترکیبات‌ شیمیائی‌، سرواژه‌ها و کوته‌‌نوشته‌ها سبب‌ شده‌ است‌ تا ذخیره‌ اطلاعات‌ به‌ زبان‌فارسی‌ با کندی‌ صورت‌ گیرد و جستجو و بازیابی‌ کارایی‌ مطلوب‌ را نداشته‌ باشد. در این‌ مقاله‌ سعی‌ خواهد شد نمونه‌ هایی‌ از تجربه‌های‌ واژه‌ گزینی‌ در ذخیره ‌اطلاعات‌ ارائه‌ شود تا با‌ توجه‌ به‌ آنها، شاهد تسریع‌ و تسهیل‌ ذخیره‌ و بازیابی ‌اطلاعات‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ باشیم‌.

این پژوهش با هدف تجزیه و تحلیل استنادی مآخذ پایان‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان حوزه علوم زمین موجود در مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران انجام یافته است. بدین منظور با استفاده از شیوهءشناخته‌شده کتاب‌سنجی و با کمک روش توصیفی-تحلیلی, مآخذ 310 پایان‌نامه کارشناسی ارشد موجود در مرکز که در مجموع شامل 18083 استناد بودند مورد بررسی قرار گرفت. پس از جمع‌آوری داده‌ها, استنادها براساس نوع, پوشش زمانی, زبان و محل نشر و با استفاده از روش‌های آماری چون دسته‌بندی داده‌ها بر حسب توزیع فراوانی, تعیین میانگین, نمودار و محاسبه نیم عمر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS10 و EXCELاستفاده گردید.

طرح غدیر- عضویت فراگیر کتابخانه‌ها، از راه‌کارهای اشتراک منابع و همکاری بین کتابخانه‌هاست که امکان دسترسی مستقیم کاربران را به منابع کتابخانه‌ها، بدون نیاز به عضویت در آنها فراهم می‌آورد. این طرح در سال تحصیلی 79-1378 به عنوان اولین سال اجرا، امکان عضویت 3839 نفر و امانت 6528 جلد کتاب را پدید آورده است. این مقاله مشروح عملکرد طرح را در این سال تحصیلی در سه محور عضویت، خدمات و خسارت‌ها ارائه می‌کند.

وشتن مقالات دانشجویی برای نسل پیشین فرایندی بالنسبه استاندارد بود. دانشجویان پژوهشگر به کتابخانه مراجعه کرده, با استفاده از برگه فهرستنویسی چند کتاب را-که همه آنها با نظر کتابداران حرفه‌ای و یا متخصصین انتخاب شده بود- برمی‌گزیدند. به چند نمایه نشریه ادواری نیز- که آنها هم توسط متخصصین بررسی و انتخاب شده بود- مراجعه نموده, چند مقاله مربوط به موضوع موردنظر را تکثیر می کردند و در نهایت گزارشی آماده در حدود دو هزار کلمه تحویل می‌دادند. امروزه, نوشتن مقالهء دانشجویی ساده‌تر و در عین حال سرشار از مسائل آزاردهنده‌ای است که حتی یک دههء قبل هم قابل پیش‌بینی نبود. حال دانشجویان پشت کامپیوتر خود نشسته, وارد دنیای جذاب ولی آشفته اینترنت می‌شوند, و عکسها و متونی را جستجو می‌کنند که منشاء معتبری ندارند و گاهی هم کاملاً نادرست‌اند. با فشار یک دکمهء موس(1), دانشجویان مذکور می‌توانند متون و تصاویر را ذخیره نموده, روی تصاویر کار کنند, آنها را در پروژه‌های چند رسانه‌ای گنجانیده (در حالی که چندان نگران مسائل حقوق موولف و نقل قول از منابع نیستند، پروژهء خود را از طریق شبکه برای استاد خود ارسال نمایند. انجام پژوهش و یا استفاده از مواد چاپی همیشه موجی از مشکلات را پدید آورده که دانشجویان دورهء کارشناسی را وادار به تسلیم می‌کند: استفاده از منابع قدیمی, مستند نساختن مقالات با ذکر منابع, عدم مراجعه به همه مطالب موجود و نظایر آن. اما امروزه این موانع تقریباً قدیمی شده, زیر با توجه به پراکندگی منابع خارج از محدودهء کتابخانه‌ها امکان خطا بسیار بیشتر شده است. رسانه‌های بیشتر, خطای بیشتر به جهت انفجار اطلاعات تولید و ذخیره شده, پراکندگی نامنظم اینترنت, انتقال از فرهنگی چاپ-محور به فرهنگ تصویر-محور توسعهء آرشیوهای صدا و سیما, و سهولت فراوان در امر تکثیر نوشتار و تصاویر توسط رسانه‌های الکترونیک. مشکلات دانشجویان نیز به گونه‌ای تصاعدی افزایش یافته است. اطلاعات بسیار زیاد است, بسیاری از آن از نظر کیفی مشکوک است, و از طرق متعدد نیز قابل دسترسی است. این دنیایی است که دانشجویان دانشگاه در آن زندگی می‌کنند و بقیهء عمر خود را نیز زندگی خواهند کرد. آیا دانشگاهها این دانشجویان را برای بقاء در چنین تکثر رسانه‌ای آماده می‌سازند؟ تغییرات حادث در محیط اطلاع‌رسانی با تغییرات ‌مهم دیگری در الگوهای شغلی دانشجویان و نیز تجارب و انتظارات دانشجویان از محیط دانشگاه همراه شده است. نوع دانشجویانی که در دانشگاه ثبت نام می‌کنند تفاوت عمده‌ای با دانشجویان نسل‌های پیشین دارد: دانشجویان بیشتری از طبقات اجتماعی مختلف به دانشگاه راه پیدا می‌کنند؛ سن آنها بالاتر است؛ به صورت نیمه وقت کار می‌کنند؛ گاهی اوقات به مرخصی تحصیلی رفته تا به مسائل شغلی و یا خانوادگی خود رسیدگی نمایند؛ در عین حال در دو یا چند رشته دانشگاهی به طور همزمان به تحصیل مشغولند؛ طول مدت تحصیل آنان شش سال است؛ بعد از اخذ مدرک کارشناسی به احتمال زیاد به تحصیلات خود ادامه داده؛ و بیشتر آنها سه یا چهار بار شغل خود را تغییر می‌دهند. علاوه بر آن, دانشجویان نیز با مهارتهای کاملاً متفاوتی وارد دانشگاه شده و در مقابل پیشرفتهای سریع و روشهای غیرمستقیم و غیره, پیوسته در تفکر و پژوهش احساس آرامش بیشتری می‌کنند. برای آنان, تصاویر دیداری, و نه کلمات, وسیلهء اصلی ارتباط و موجب تبادلات فرهنگی است.

فهرستگان‌‌ها و فهرست‌های مشترک نشریه‌های ادواری, شرط اساسی قابل اجرا بودن برنامه‌های امانت بین‌کتابخانه‌ای و اشتراک منابع هستند. اُسی‌ال‌سی(1) -مرکزکتابخانه‌ای‌ رایانه‌ای‌ پیوسته - به ‌منظور دسترس‌پذیری بیش‌تر به اطلاعات جهان, کاهش هزینة فهرستنویسی, گسترش و توسعهء مجموعه, کنترل مستند, خدمات تبدیل گذشته‌نگر(2), کاهش هزینهء اطلاعات, دانش‌پژوهی, تحقیق و آموزش, فهرستگان جهان(3) (فهرستگان پیوستة اُسی‌ال‌سی) را به وجود آورده است.

یماران بیمارستان و خانواده آن‌ها همواره جوینده اطلاعات بوده‌اند, اما همیشه نتوانسته‌اند اطلاعات پزشکی را با همان عمق و کیفیتی که فوراً و به راحتی برای متخصصان مراقبت‌های بهداشتی دسترس‌پذیر است بیابند. زمانی از ترس این‌که بیماران دچار سردرگمی و اشتباه شوند-یا شاید بدین علت که نیازی نبود که بیمار بداند و فقط باید پیروی نماید-نام داروها را بر روی بطری آن نمی‌نوشتند. در گذشته به کتابداران هشدار می‌دادند که اطلاعات, خدمات, و توصیه‌های پزشکی و حقوقی را فقط باید پزشکان و حقوق‌دانان ارائه کنند. کتابداران کتابخانه‌های عمومی فاقد منابع ضروری برای بازیابی اطلاعات دقیق و عمیق پزشکی بودند و از این‌که واسطهء جستجوی اطلاعات برای بیماران شوند ناراضی بودند.

منشأ و خاستگاه کرل در دههء 1980 به احساس نیازی برمی‌گردد که اعضای آن برای اشتراک رکوردهای فهرست ماشین‌خوان داشتند. هدفی که تحقق آن عمدتاً با ایجاد و راه‌اندازی شبکهء جانت (1) آسان‌تر شد. بودجهء دریافتی از بنیاد ولفسان(2) وکمیتهء هدایای دانشگاهی, ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی کنسرسیومی از رکوردهای فهرست‌ها را امکانپذیر کرد و این پایگاه از سال 1986 در دانشگاه منچستر مستقر شد. کرل در سال 1992 تبدیل به یک شرکت با مسئولیت محدود-با وضعیت حقوقی خیریه-شد و موقعیت خود را به عنوان فروشندهء واسطهء رکوردها-از طریق اُسی‌اِل‌سی(3)-تثبیت کرد و در سال 1993 از طریق ارائهء داده‌ها به طرح فالِت(4)-طرح بررسی کتابخانه‌های علمی-پژوهشی-به موضوعات گسترده‌تری در ارتباط با پشتیبانی پژوهشی پرداخت.   تغییرشکل‌پایگاه‌ اطلاعاتی کرل به‌ یکاُپَک(5) ملی با اعطای بودجهء ملی در طول سال‌های 5-1994 آغاز شد و –با افزایش تعداد اعضای کنسرسیوم به بیش از 20 عضو تا سال‌های 7-1996 -کرل مبادرت به طراحی یک برنامهء راهبردی نظام‌مند نمود تا از منابع و مواد پژوهشی عظیم موجود در نزد اعضا به سود کلیت جامعهء علمی و دانشگاهی بهره‌برداری نماید.