فهرستنویسی

برای جلوگیری از هزینه‌های فراوان خدمات فنی در کتابخانه‌ها استفاده از خدمات متمرکز تجویز می‌شود. کتابخانه‌های دانشگاه تهران هم برای پرهیز از دوباره‌کاریها و صرف هزینه و نیروی متخصص اضافی، لازم است در روند مجموعه‌سازی به اشتراک منابع و مجموعه اشتراکی توجه بیشتری داشته باشد. و در سازماندهی هم نظام متمرکز فهرستنویسی و رده‌بندی را اعمال کند تا بتواند از نیروها و منابع موجود استفاده بهینه به عمل آورد. اما انجام این تحول و تغییر روش در خدمات فنی نیازمند آگاهی از شرایط موجود این خدمات است. لذا پژوهش حاضر در نیمه دوم سال 1375 انجام گرفت که یافته آن به جدولهایی تبدیل و هدف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج و پیشنهاداتی ارائه شده است.

[این مقاله] مهار مستند و مهار واژگانی و جایگاه و کاربرد آن‌ها در فهرست‌نویسی نوین را تعریف می کند. رکوردهای مستند، فایل‌های مستند و کاربرد و اهداف هر یک را مورد بحث قرار می‌دهد. ایجاد رکوردهای مستند و منابعی که داده‌های مستند از آن جمع آوری می‌شود را توصیف می‌کند. دربارة طرح ‌های «فراداد‌ه‌ای» و نارسایی‌های متعدد و آشکار آن‌ها بحث می‌کند؛ به رابطة بین دابلین کور و خانوادة استانداردهای مارک، و به این واقعیت که هر دو چهارچوب‌های استانداردی هستند که اولی ساده و دومی پیچیده و دقیق است اشاره می‌کند. جامعیت و مانعیت را به عنوان عناصر مطلوب در طرح های نمایه‌سازی و بازیابی مشخص می‌کند و آن‌ها را با مهار مستند در فهرست‌ها مرتبط می‌سازد. مشکلات فهرست‌نویسی اسناد و منابع الکترونیکی را بحث می کند و یک برنامة بین‌المللی در چارچوب «کنترل کتابشناختی جهانی» (UBC)، با استفاده از یک نظام بین‌المللی فهرست‌نویسی توصیفی و بر مبنای یک فایل مستند نام بین‌المللی را پیشنهاد می کند و به اقدام فوری دربارة پیشنهادهای ارائه‌شده دعوت می‌کند.

هدف: بررسی ساختار گرایش های موضوعی مقالات حوزه سازماندهی اطلاعات در نشریات علوم کتابداری و اطلاع رسانی ایران در سال های 1384 تا 1388 و ترسیم نقشه معنایی آن. روش: ساختار گرایش های موضوعی در دو بخش بررسی شده است: تعیین میزان استفاده از هر اصطلاح در مقالات و تعیین میزان ارتباط بین این اصطلاحات. برای بخش نخست از تحلیل محتوا و وزن دهی و برای بخش دوم از تحلیل هم رخدادی اصطلاحات استفاده گردید. سپس ماتریس رخداد اصطلاح/مدرک این اصطلاحات ایجاد و جهت تعیین ارتباط های معنی دار بین اصطلاحات به ماتریس همبستگی پیرسون تبدیل شد. با ورود اطلاعات ماتریس همبستگی و وزن اصطلاحات به نرم افزار یوسینت، تصویری از ساختار اصطلاحات ایجاد شد. یافته ها: یافته ها نشان می دهد مقوله های دارای گرایش بالا به ترتیب عبارت اند از: «فایل های مستند»، «نمایه سازی»، «ابرداده» و «رده بندی». همچنین مشخص شد توجه به مبحث «رده بندی» با رویکردی نظری، توجه به مفهوم ابرداده و مفاهیم اخص آن با رویکرد وب محور و از منظر بازیابی اطلاعات و توجه به اصطلاح «نمایه سازی» با رویکرد خودکار و وب محور است. با توجه به یافته ها، اصطلاح «نمایه سازی» در جایگاه مرکزی این حوزه قرار دارد. نقشه معنایی ایجادشده سه ناحیه: 1.ابرداده، وب و بازیابی اطلاعات. 2. اصطلاح نامه ها و 3. فهرست نویسی و نمایه سازی را نمایان می سازد.

هدف: هدف پژوهش حاضر، تعیین وضعیت توصیف نسخ خطی در پایگاه نسخ خطی آستان قدس رضوی و استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) است. روش/ رویکرد پژوهشی: این پژوهش با روش سندی-کتابخانه ای با رویکرد تطبیقی انجام شده است. به این صورت که از روش سندی-کتابخانه ای برای استخراج عناصر فهرست نویسی نسخ خطی آستان قدس رضوی و استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.)؛ و روش پیمایشی- توصیفی با رویکرد تطبیقی جهت بررسی میزان انطباق عناصر پیشینه های کتاب شناختی پایگاه نسخ خطی آستان قدس رضوی با عناصر نسخ خطی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.)، استفاده شده است. بدین منظور پیشینه های کتاب شناختی نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی به روش نمونه گیری طبقه ای انتخاب و به طریق سیاهه وارسی با قواعد آر.دی.ای. مطابقت داده شد. این پژوهش ضمن تطبیق فوق، وضعیت توصیف نسخ خطی در پایگاه نسخ خطی آستان قدس و استاندارد آر.دی.ای. را نشان می دهد. جامعه مورد بررسی، عناصر موجود در فصل (1-7) استاندارد توصیف و دسترسی به منبع آر.دی.ای. (2014) و عناصر به کاربرده شده در فهرست نویسی نسخ خطی کتابخانه آستان قدس (عناصر کتاب شناسی و نسخه شناسی پایگاه نسخ خطی آستان قدس (روزآمدشده در سال 1393) ) و همچنین کتاب قواعد فهرست نویسی نسخ خطی از محمد وفادار مرادی است. یافته ها: با بررسی روشمند مشخص شد از مجموع عناصر شناسایی شده در آر.دی.ای. (فصل 1 تا 7)، 33 عنصر مناسب جهت توصیف نسخ خطی است. از این کل، تعداد 29 عنصر، به عبارتی 77.88 درصد عناصر موجود در آر.دی.ای. با عناصر به کار رفته در فهرست نویسی آستان قدس رضوی مطابقت دارد و تنها 12.12درصد عدم تطابق مشاهده شد. همچنین از سوی دیگر، 46 عنصر در فهرست نویسی نسخ خطی آستان قدس رضوی به کار رفته که از این تعداد، 63 درصد با عناصر استخراج شده از استاندارد RDA دارای تطابق است؛ از آنجا که فهرست نویسی خطی آستان قدس به دو بخش کتاب شناسی و نسخه شناسی تقسیم می گردد، از 34 درصدی که شامل عدم تطابق است، 97.30 درصد مربوط به بخش نسخه شناسی (توسط سیاهه ای از عناصر استخراجی از دو مجموعه ذکر شده) است. نتیجه گیری: یافته های پژوهش نشان دهنده نزدیکی مجموعه عناصر و قواعد مرتبط در فهرست نویسی نسخ خطی آستان قدس به آر.دی.ای. است. همچنین یافته های پژوهش نشان می دهد آر.دی.ای. در تبیین ویژگی های خاص نسخ خطی و جزئیات، ضعیف تر از قواعد آستان قدس رضوی عمل کرده است. با توجه به این که ویژگی هایی از نسخ خطی در فهرست نویسی آستان قدس مدنظر قرار می گیرد که تحت عنصر مشخصی نیست؛ بدین جهت نمی توان در فراوانی و آمار موجود در تحقیق محاسبه گردد و در صورت رفع این ایراد، ضعف ذکر شده در آر. دی. ای. بیشتر نمایان می گردد.