زبان پژوهی

 زبان شناسان، اغلب، زبان های دنیا را در قالب خانواده های بزرگِ زبانی تقسیم بندی کرده اند. در مورد پیوند زبان های ترکی و مغولی دو دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ یکی از دیدگاه ها، بیانگر هم خانواده بودن این دو زبان بوده و دیدگاه دیگر، با نپذیرفتن نگرش نخست، به پیوندی بینازبانی میان این دو زبان معتقد است. پیروان دیدگاهِ نخست، بر این باورند که دو زبان ترکی و مغولی در گذشته های دور از یک زبانِ واحد منشعب شده و به مرور زمان به صورت دو زبان مستقل، پدیدار شده اند. پیروان دیدگاه دوم، نیز معتقدند که دو زبان ترکی و مغولی خویشاوند نبوده، بلکه پیوند عمیقی با یکدیگر داشته اند. با نگاهی به فرهنگ لغت های فارسی، درمی یابیم که گاهی فرهنگ نویس های ایرانی، در شناساییِ واژه های ترکی و مغولی دچار اشتباه گردیده اند. این مقاله، بر آن است تا پیوند میانِ زبان های ترکی و مغولی را به طور کلی بررسی کرده و میزان تفاوت این دو زبان را از جنبه های گوناگون نشان دهد.

چگونگی بازنمایی خود و دیگری، همواره در کانونِ توجهِ پژوهشگرانِ عرصه های گوناگون و به طور ویژه، نشانه شناسی و تحلیلِ گفتمان، بوده است. هدفِ پژوهش حاضر، بررسی چگونگی بازنمایی خود ایرانی و دیگری غیر ایرانی در رمان هایی است که در سال های 1961 تا 1978 به رشته تحریر درآمده اند. همچنین، این مقاله در پی پاسخ گویی به این پرسش است که آیا در رمان های این دوره، تقابل خود/دیگری با تقابل فرهنگ/نافرهنگ همپوشانی دارد یا خیر. از رمان های پرشمارِ این دوره، سه رمانِ تنگسیر (Chubak, 1963)، سووشون (Daneshvar, 1969) و همسایه ها (1973، Mahmoud)، به سبب حضور پررنگ دیگری غیر ایرانی در آن ها، انتخاب شدند. نظریه های نشانه شناسی فرهنگی و رویکرد تحلیل گفتمان تاریخی، چارچوب نظری پژوهش حاضر را تشکیل می دهند. نتایج پژوهش گویای آن است که در سپهر نشانه ای ایران سال های 1961 تا 1978، جایگاه دیگری از زاویه دید مردم و از زاویه دید حکومت متفاوت است و این تفاوت به تقابل مردم و حکومت می انجامد که گویای اهمیت دیگری غیر ایرانی در سپهر نشانه ای ایرانِ این سال ها است. از زاویه دید مردم، دیگری دشمن و متخاصم است اما از زاویه دید حکومت، دیگری قدرتی است که خود به آن وابسته است. بر اساس یافته های پژوهش حاضر، در رمان های این دوره، بازنمایی خود به مثابه فرهنگ و دیگری به مثابه نافرهنگ، یا، به بیان دیگر، همپوشانی دو تقابل خود/ دیگری و فرهنگ/ نافرهنگ وجود ندارد.

پس از  اینکه، در نخستین سال های قرن بیستم میلادی، عرصه های نوین زبان شناسی معرفی شدند، کم کم توصیفِ زبان های گوناگون، بر اساس معیارهای علمی و بی طرفانه مورد توجه قرار گرفت. در میانه همین قرن، دو پژوهشگر کانادایی با نام های ژان پُل وینی و ژان داربلنه بر اساس الگوهای زبان شناسانه، به توصیف روش های مورد استفاده مترجم ها در برگردان متن هایی از زبان های فرانسه و انگلیسی به یک دیگر پرداختند. از آن زمان تا دوره حاضر، روش های آن ها، مبنای نظریِ پژوهش های گوناگون در حوزه مطالعات ترجمه قرار گرفت. مقاله حاضر کوشیده است با در نظر گرفتنِ تکنیک های مطرح شده در روش وینی و داربلنه (Vinay & Darbelnet, 1985)، به استخراج نمونه های تطبیقی از ترجمه کتاب «الشحاذ» نجیب محفوظ بپردازد که به وسیله محمد دهقانی با نام «گدا» ترجمه شده است، تا در نهایت جمع بندی از تکنیک های به کار گرفته شده در این ترجمه ارائه دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که مترجم در ارائه ترجمه ای شیوا به زبان فارسی، بیشتر از روش های ترجمه غیرمستقیم بهره جسته و از میان تکنیک های گوناگون روشِ مورد اشاره، به همانندسازی روی آورده است.

پژوهش حاضر به تحلیلِ گفتمانِ استعاره مفهومیِ عشق، بر پایه رویکرد پیکره ایِ تحلیلِ انتقادیِ استعاره (Charteris-Black, 2004) در ترانه های فارسی، با مضامین عاشقانه و اجتماعی می پردازد. بر این مبنا، این مقاله می کوشد تا دریابد استعاره های مفهومی عشق در گفتمان ترانه های عاشقانه و اجتماعی چگونه طبقه بندی می شوند و مفهوم سازی استعاری عشق در گفتمان های عاشقانه و اجتماعی نیز چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند. حجمِ نمونه، مشتمل بر 150 ترانه است (75 ترانه در هر ژانر) که با روش های پیکره ای و رایانه ای، از پیکره ترانه های فارسی معاصر -که شامل 1000 ترانه (177377 واژه) است، (Amiri, 2016) انتخاب شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که در ۲۱۹ مورد کاربرد استعاری عشق، استعاره های هستی شناختی (۱۱۹ مورد)، ساختاری (۹۸ مورد) و جهتی (۲ مورد) به ترتیب بیشترین تا کمترین رخ داد را داشته اند. همچنین دو کلید مفهومیِ عشق وحدت است و عشق نیرو است شناسایی گردیدند. میزان رخ داد انواع استعاره های مفهومی عشق، در ترانه های عاشقانه در کلید استعاری عشق وحدت است، در تمامی موارد بیشتر از ترانه های اجتماعی به دست آمد. در کلید مفهومیِ عشق نیرو است، رخ داد استعاره های مفهومی [عشق انگیزه / عذاب / درمانگر است] در ترانه های اجتماعی بیشتر از ترانه های عاشقانه بود. یافته های به دست آمده از آزمونِ آماری یومان ویتنی بر داده های پژوهش، نشان داد که تفاوت رخ داد استعاره های عشقِ سوزاننده، انگیزه و سفر گیاه است و نیز کلید استعاریِ عشق وحدت است، در دو گفتمان در سطح P

این پژوهش، به تجزیه و تحلیلِ انتقالِ زبانی در بینِ دانش آموزان لک زبانِ سطحِ دبستان و دوره نخستِ متوسطه در شهرستان کوهدشت پرداخته است. زبان آموزان در هنگامِ یادگیری زبان دوم، نظام زبانی خاص خود را بنا می کنند که زبان میانی یا زبانِ زبان آموزان نامیده می شود. زبان آموزانِ زبان دوم، در هنگامِ فرایند یادگیری، عناصری را از زبان نخست به زبان دوم و برعکس انتقال می دهند. عوامل شناختی، بینازبانی و درون زبانی بر انتقال زبانی تأثیر می نهند. روشِ انجام پژوهش، کیفی بوده و داده های پژوهش با مصاحبه و ثبتِ گفتار دانش آموزها و بر پایه انشاء یا تکلیف های نوشتاری آن ها گرد آوری شده اند. تجزیه و تحلیل داده های پژوهش، نمایانگر گونه ها و فراوانیِ انتقال های زبانی برساخته زبان آموزان بوده است که مشتمل بر انتقال عناصر مربوط به نظام خط، انتقال عناصر واجی، انتقال مستقیم عناصر واژگانی– معنایی، انتقال عناصر صرفی- نحوی و انتقال مفهومی- شناختی بودند. در انتقال این عناصر، زبان آموزان از راهبرد های ترجمه قرضی،آمیزش قرضی، قیاس های اشتباه، تعمیم بیش از اندازه و ساده سازی بهره برده اند. در این مقاله، نشان داده شده است که انتقال های زبانی که فراوانی بالاتری داشتند، دربرگیرنده ترجمه قرضی بودند. همچنین، بر پایه یافته های پژوهش، به موازات تسلطِ هر چه بیشتر زبان آموز بر زبان مقصد، از میزان انتقال های زبانی کاسته شده است.

ساختار الگوی تنشی از دو محور عمودی ( فشردگی) و افقی ( گستردگی) تشکیل شده است. هر محور نیز یک سطح برونه ای و یک سطح درونه ای دارد. دو فرا ارزش کیفی (فشرده) و کمی (گسترده) سطح برونه ای محور ها را تشکیل می دهند و ارزش ها در درون این محورها شکل می گیرند. همبستگی بین محورها نیز سبب تولید معنا می شود. از آنجا که بر گفتمان نوسانی سوره «نبأ» نیز رابطه ی گستره ای و فشاره ای حاکم است، این سوره قابلیت دارد به روش الگوی نشانه شناختی تنشی مورد بررسی قرار گیرد. در این سوره با گفتمانی زنده مواجه هستیم که از نگاه گفته یاب معانی سیّال و تأویل پذیر دارد. در این مقاله طرحواره های رابطه تنشی در گفتمان سوره نبأ بررسی می شود تا هدف ارزشی گفتمان در این سوره مشخص شود. از آنجا که جهت گستره و فشاره در فرآیند گفتمانی سوره نبأ متغیر بود در این سوره با سه نوع الگویِ تنشیِ افزایشی، صعودی و نزولی از انواع چهارگانه هم پیوندی فشاره و گستره مواجه شدیم. در مقاله به تفصیل این سه نوع هم پیوندی در فضای تنشی سوره نبأ تبیین شده است

در انگاره نظری جونز (Jones, 2002)، کارکردهای کلامی گوناگونی برای تقابل واژگانی در نظر گرفته شده و پژوهش در زبان های مختلف و از جمله زبان فارسی نمایان گر آن است که با وجود برخی تفاوت ها، بیشترِ زبان ها در پیاده سازی الگوهای کلامی تقابل از الگوهای کم و بیش مشابهی بهره می گیرند. پیکره پژوهش، مشتمل بر 4000 جمله فارسی است که جفت واژه های متقابل دارند. این جمله ها از متن های نوشتاری، گفتاری و همچنین متن های موجود در فضای مجازی استخراج شده اند. یافته ها نشان می دهد که کارکرد کلامی هم پایه، بیشترین سهم را در میان کارکردهای کلامی دارد و کارکردهای کلامیِ منفی ساز، انتقالی، اصطلاحی، کمکی و تفضیلی در جایگاه های بعدی قرار دارند. همچنین مشخص شد که میان برخی چارچوب های نحوی و کارکردهای کلامی نوعی ارتباط معنی دار وجود دارد، برای نمونه، چارچوب نحوی X و Y در الگوی کلامی هم پایه از بسامد بسیار بالایی برخودار است. از سوی دیگر، مشخص شد که میان ماهیت معنایی برخی جفت واژه ها با بسامد آن ها در برخی ژانرها ارتباط وجود دارد. برای مثال، در پیکره مطالعه حاضر مشاهده شد که جفت واژه متقابلِ «واقعی-مجازی» صرفاً در متون مجازی به کار رفته است. این گونه یافته ها، به پژوهشگران زبان شناسی پیکره ای، کمک می کنند تا بتوانند با تکیه بر برخی جفت واژه های متقابل، ژانر پیکره های مختلف را پیش بینی کنند.

مقاله حاضر، به بررسی و مقایسه استعاره های مفهومی شادی و غم در سروده های شاعر معاصر، پروین اعتصامی (1320-1285) می پردازد. هدف از این پژوهش، مشخص نمودنِ حوزه های مبدأ به کار رفته در  استعاره های مفهومی مورد اشاره، تنوع و فراوانی آن ها و میزان جهان شمول بودنِ این مفاهیم در پیکره مورد نظر بوده است. به این منظور، پس از مطالعه دیوان پروین اعتصامی، بیت هایی که دربرگیرنده مفهوم استعاری غم و شادی بودند، استخراج گردید. از میانِ 332 بیت استخراج شده که از 34 عنوان شعری گردآوری شد، تعداد 266 مورد، استعاره غم و مابقیِ 66 مورد، استعاره مفهومی شادی تشخیص داده شد. پس از تحلیل و مقایسه داده ها، مشاهده گردید که فراوانی استعاره های مفهومی غم و نیز گستره و تنوع معنایی در آن ها به صورت چشمگیری بیشتر از حوزه مقابل یعنی شادی بود که با توجه به مضامین تلخ اجتماعی به کار رفته در سروده های پروین قابل توجیه است. شباهت بین دو حوزه احساس، علاوه بر استفاده مشترک از استعاره های وجودی (شامل جسمی شدگی و تشخیص) و نیز استعاره های جهتی (طرحواره های جهت)، در حوزه های مبدأ مشترک شامل زمان، مکان و سلامتی نیز شباهت های چشمگیری مشاهدهشد. همچنین بین استعاره های به کار رفته در پیکره پژوهش و فهرست جهانی شباهت ها به مراتب بیش از تفاوت ها بود که خود نمایانگرِ بعد همگانی تفکر استعاری  است.

این پژوهش، در حوزه گسترده زبان شناسی اجتماعی صورت گرفته است تا از زاویه گونه گونگی زبانی و با به کارگیری شیوه ای توصیفی و تحلیلی به بررسی گوشه ای از رفتار زبانی یکی از قشرهای برجسته جامعه ایرانی، یعنی استادهای دانشگاه، بپردازد. تمرکز این مقاله، از میانِ متغیرهای زبانی ممکن، بر مرحله های نگارش چکیده های مقاله هاییاست که از جامعه گفتمانی مقاله نویس ها استخراج شده است. داده های پژوهش مشتمل بر 60 چکیده از مقاله های چاپ شده مستخرج از طرح های پژوهشی است که در فاصله سال های 1375 تا 1393 به وسیله اعضاء هیئت علمی دانشکده های علوم انسانی و علوم پایه/پزشکیِ دانشگاه آزاد اسلامی به نگارش درآمده اند. به منظور مشخص نمودن نوع مرحله ها و فراوانیِ آن ها در چکیده مقاله ها از مدل دادلی-ایوانز (Dudley-Evans, 1989) استفاده شده است. یافته های پژوهش،نشان می دهد که بیشترین گونه گونگی در چکیده های مورد بررسی مربوط به زیرمرحله های دوم و سوم از مرحله ششم بوده و تفاوت معناداری در دیگر مرحله های چکیده های مورد اشاره وجود ندارد.   

رده شناسی زبان شناختی، به صورت هم زمان در پیِ بررسی شباهت ها و تمایزهای زبانی است. رده شناسی واژگانی نیز بر بررسی تنوع واژگانی تأکید دارد. بر این اساس، مقاله حاضر می کوشد تا نشان دهد که هر یک از زبان های فارسی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی، واژه های موجود در قالب ادراکی-دیداری را چگونه مقوله بندی کرده اند و چه شباهت ها و تفاوت هایی بین واژه های معادل در هر یک از این زبان ها وجود دارد. در این راستا، برای یافتن مفاهیم ادراکی-دیداری از فرهنگ های یک زبانه و برای مقایسه واژه های معادل از فرهنگ های دوزبانه و پیکره استفاده شده است. در مقاله حاضر، این نتیجه به دست آمد که معنا شناسی قالبی، رویکردی مناسب برای تبیینِ تمایزها و شباهت های بینا زبانی است، زیرا هم زمان، هم تمایزها و هم شباهت های زبانی را در نظر می گیرد. یافته های پژوهش، نشان می دهند که واژه «دیدن» و معادل های آن در زبان های فرانسه، آلمانی و انگلیسی، بی نشان ترین واژه ها هستند و از این رو گهگاه با اندکی تفاوتِ معنایی برای بیان مفاهیم دیگر نیز به کار گرفته می شوند. در هر زبان، هر چه واژه ها نشان دارتر می شوند، بر میزان تنوع واژه های معادل و واژه های مترادف افزوده می شود. به این ترتیب، برای مشخصه های نشان دارتر مانند «نگاه احمقانه» یا «نگاه مخفیانه» در مقایسه با دیدن غیرارادی، تنوع بسیار بیشتریدر پیوند با واژگان یافت می شود.