زبان پژوهی

صورت داستان­پردازی و پردازش مفهومی رمان های قرن بیستم در حیطه های روایت بخشی، ساختار سازی، محتوا گرایی و واژه­گزینی، از دغدغه­­های اساسی نویسندگان به شمار می رود و ایدئولوژی و نظام جهان­بینی افسار گسیخته رایج در این عصر را تحت الشعاع قرار داده است.ادبیات معاصر فرانسه، در پی ورود پر هیاهوی لویی- فردینان سلین به عرصه رمان پردازی قرن بیستم، در کالبد های ابداعی و ساختار شکنانه، شکلی نوین به خود گرفت و تقدم دا­ل­ها، نظام ساختار مند صوری و معنایی سنتی را در هم کوبید، زبان فردی را شناسایی کرد و اجتماع انسانی را در هاله­های تمایز و تفاوت، زبان­ستیزی و معنا گریزی در­ دوران پر تلاطم و جنگ­آلود سلین، در تنگنا قرار داد؛ در نتیجه، اسلوب­های بیانی رایج در زبان گفتاری سلین، ساحت زبان نوشتاری را در هم­ شکست و هیجان و باز خورد صریح و آنی زبان گفتار را به خواننده انتقال داد. در مقاله حاضر، صورت های مختلف و تأثیر گذار این عناصر گفتاری، زبانی و ساختاری را بررسی کرده و با کنکاش در رمان های این نویسنده برجسته قرن بیستم، وجوه و شاخص های سنت شکن داستانی وی را با تکیه بر برخی اندیشه­های معاصر، در حیطه های متن، زبان، نوشتار و ساختار شکنی، تحلیل کرده ایم.

حرف اضافه «در» یکی از حروف اضافه مکانی[1]فارسی و روشن ترین مفهومش، بیانگر رابطه هندسی- فضایی[2]بین شیء[3]متحرک (TR) و زمینه ای[4](LM) است که در آن واقع شده است؛ اما این واژه در کنار مفهوم مکانی اش، مفاهیم غیر مکانی[5]یا حالتی[6]متعددی را هم منتقل می کند. حال، سؤال این است که آیا این مفاهیم، مستقل از هم هستند و به طور تصادفی، به یک صورت واژگانی واحد نسبت داده شده اند یا اینکه به هم مربوط اند و ریشه ای مشترک دارند. فرضیه مقاله حاضر، این است که پیامد های نقشی متعلق به مفهوم مکانی حرف اضافه «در»، نقطه اتصال و ارتباط مفاهیم غیر مکانی این واژه با مفهوم مکانی اش هستند. برای روشن شدن این مطلب، نخست، بر اساس مثال های موجود در متون نوشتاری معمول در زبان فارسی، کاربرد های مفهوم مکانی این حرف اضافه و پیامد های نقشی مرتبط با این مفهوم را در بافت های مختلف به دست آورده ایم؛ سپس بافت هایی را شناسایی کرده ایم که در آنها، زمینه جدا شدن پیامد های نقشی از فضا های سازنده اولیه شان، یعنی رابطه هندسی- فضایی بین شیء و زمینه در مفهوم مکانی این واژه فراهم می شود؛ آن گاه به جدا شدن پیامد های نقشی مربوط به مفهوم مکانی این حرف اضافه، تبدیل شدن آنها به متغیر های مستقل و در نهایت، شکل گیری مفاهیم غیر مکانی برای حرف اضافه «در» پی برده ایم؛ به این ترتیب، ارتباط بین مفاهیم به ظاهر دور از هم حرف اضافه «در» را مشخص کرده و در نتیجه، چند معنایی بودن آن را ثابت کرده ایم.

تعریف حروف اضافه مرکب، تعداد و حد و مرز آنها یکی از موضوع هایی است که در زبان فارسی و بین دستور نویسان و زبان شناسان سنتی و معاصر، بر سر آن اختلاف نظر وجود دارد. این موضوع به ساختار زبان فارسی و نیز ساختار ویژه خود حروف اضافه مرکب بر می گردد. از ترکیب برخی حروف اضافه مرکب فارسی می توان حروف اضافه ساده را بدون تغییر در معنای آن حذف کرد و برخی دیگر را می توان به کل، با یک حرف اضافه ساده و دارای همان معنا، در متن جای گزین کرد. پایه اصلی حروف اضافه مرکب فارسی، اسم است و این حروف، به ندرت از حرف و صفت تشکیل می شوند؛ گاه نیز دو حرف اضافه ساده، یک حرف اضافه مرکب را تشکیل می دهند. در زبان روسی، حروف اضافه ترکیبی از اسم، قید و فعل مشتق می شوند و ویژگی تصریفی این زبان، باعث می شود از یک سو، متمم در پی حالت های دستوری، از حروف اضافه تأثیر پذیرد و از سوی دیگر، گاه حروف اضافه سه کلمه ای در این زبان پدید آید. در این مقاله کوشیده ایم تا ضمن بیان نظر ها و تعریف های دستور نویسان درباره حروف اضافه مرکب، ویژگی های ساختاری، معنا شناختی و نحوی آنها را بررسی کنیم و در زبان های روسی و فارسی، برای مقاصد آموزشی، این حروف را با یکدیگر مقایسه کنیم. بدین منظور، از راه های تشخیص حروف اضافه مرکب از ترکیبات مشابه آنها هم سخن گفته ایم.

تحلیل انتقادی استعاره، روی کردی است که جنبه های مختلف تحلیل انتقادی گفتمان، تحلیل پیکره ای، کار برد شناسی و زبان شناسی شناختی را در یک مجموعه گرد میآورد. کارکرد های اصلی استعاره در گفتمان، عبارت اند از برجسته سازی و حاشیه رانی ایدئولوژیها، و باز نمایی و باز تولید ایدئولوژی در رسانه ها. در پژوهش حاضر، این کارکرد ها را در روز نامه های داخلی، بررسی کرده ایم؛ بدین شرح که نخست، روی کرد های مختلف را درباره تحلیل انتقادی استعاره، معرفی کرده ایم و سپس نمونه هایی از استعاره های گفتمانی استخراج شده از روز نامه های رسالت، کیهان، ایران، مردم سالاری و آفتاب یزد را بر اساس روی کرد های تحلیل گفتمان انتقادی وندایک و استعاره گفتمانی کامرون، تجزیه و تحلیل کرده ایم. یافته های تحقیق، حاکی از آن است که نقش های اصلی استعاره در گفتمان رسانه ای، باز نمایی و باز تولید ایدئولوژی و همچنین برجسته سازی و حاشیه رانی ایدئولوژیهاست و نمونه های بر گرفته از روز نامه های یاد شده نیز فرضیه های تحقیق را تأیید می کنند؛ علاوه بر آن، تحلیل داده های تحقیق نشان می دهد که راه برد های ایدئولوژیک استعاره نظام مند در گفتمان بدین شرح اند: قطبیسازی، برجسته سازی نقاط قوت خودیها و نقاط ضعف غیر خودیها، توصیف کنشگر، غیریت سازی، مثال و تشریح، گواه نمایی، خود بزرگ منشی ملی، اجماع، تکرار، تلویحات، تشریح و واژگان گرایی.

تصاویر شعری، از عناصر اصلی شعر است و یکی از معیار های مهم نقد شعر نزد ناقدان ایرانی و عرب در همه دوره ها به شمار می­رود. در دوره معاصر، توجه به این جنبه از زیبایی­شناختی شعر از سوی ناقدان دو زبان مورد بحث، بیشتر شد؛ تا جایی که برخی ناقدان برجسته فارسی و عربی، آثاری مستقل را در این حوزه، تألیف کردند. کمال ابو دیب و دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، از جمله این ناقدان هستند که در آثار ارزنده خود، دیدگاه هایی جدید و روشن را در حوزه صور خیال، طرح کرده اند. بررسی آثار ابو دیب درباره صور خیال شعری، بیانگر نگاه کلی ناقد به این پدیده زیبایی شناختی است و پژوهش او در واقع، کاوشی در ساختار زبانی اثر ادبی، به شمار می رود. این ناقد بر دیدگاه عبد القاهر جرجانی- که تصاویر شعری را از عناصر اصلی، بلکه زنده و پویا در خلق اثر هنری می داند- صحه گذاشته و تأکید کرده است. وی هماهنگی میان سطح معنایی و روان شناختی را از عوامل پویایی و غنای صور شعری، به شمار آورده و آن را از دستاورد های عبد القاهر جرجانی دانسته است و با تکیه بر دستاورد های جرجانی در این شکل از نقد کوشیده است تا غنای میراث ادبی خود را در این حوزه، اثبات کند. اندیشه های شفیعی در کتاب صور خیال در شعر فارسی، ژرف اندیشی و نگاه نافذ او را به این جنبه از نقد شعر نشان می دهد. وی صور خیال را مجموعه ای از تصور های بیانی و مجازی دانسته و روش او در این حوزه از نقد،بر عکس شیوه ابو دیب، جزئی و تفصیلی است. این ناقد همچون ابو دیب، روش تطبیقی را انتخاب کرده و پس از شرح مسائل نظری در این حوزه، آنها را با نمونه های شعری، تطبیق داده است. نگاهی انتقادی همراه با بیان اندیشه های نقد جدید درباره تصاویر شعری و تألیف کتاب مستقل در این حوزه، ما را بر آن داشت تا به بررسی و مقایسه دیدگاه­های این دو ناقد در حوزه تصاویر شعری بپردازیم.

یکی از عناصر زبر زنجیری مهم در زبان، آهنگ است و برای شناخت بهتر آن می توان از بررسی های صوت­شناختی کمک گرفت. در این مقاله، به بررسی صوت­شناختی آهنگ پاره گفتارهای پرسشی در گونه[1]­ های فارسی اصفهانیو فارسی محاوره­ تهرانی در چهار چوب مدل آوایی خیزان، افتان و پیوستگی[2]تیلر[3](2009) پرداخته ایم.برای انجام دادن این تحقیق، برای هر دو گونه­، دو مرد و دو زن را در نظر گرفتیم. این افراد پنج جمله پرسشی را بیان کردند و در نهایت، چهل پاره­گفتار به دست آمده را تجزیه و تحلیل کردیم. برای انجام دادن تحلیل­های آماری، از روش طرح آزمایش­ها در نرم­افزار SPSSاستفاده کردیم و نتایج نشان داد که در گونه­ها­ی بررسی شده، مقادیر دیرش عناصر افتان و خیزان، تقریباً مشابه است؛ ولی دامنه­­ زیر و بمی عناصر خیزان و افتان در گونه­ فارسی اصفهانی، نسبت به گونه فارسی محاوره تهرانی، بزرگ تر است.

این مقاله با هدف ارزیابی انگارة زایشی فراگیری زبان بر پایة داد­ه­ها و شواهد فراگیری نحو زبان فارسی نگاشته شده است. در این پژوهش، نخست ویژگی­های بنیادی زبان کودک را برشمرده و استدلال کرده ایم که کشف این ویژگی­ها به طور مستقیم یا غیر مستقیم، زمینه­ساز معرفی انگارة زایشی فراگیری زبان بوده است. پس از معرفی انگارة زایشیِ فراگیری زبان، این سؤال مطرح شده است که دانش زبانیِ ذاتی و زیستی (دستور همگانی)، چه ماهیتی دارد و چگونه در دستور کانونی، نمود می­یابد. برای پاسخ­گویی به این سؤال، نخست دو دیدگاه پیوستگی و بلوغی را دربارة ماهیت دستور همگانی و شیوة باز نمایی آن در زبان کودک، مطرح کرده و سپس شواهدی را از روند فراگیری نحو از سوی یک کودک فارسیزبان، به دست داده ایم تا معلوم شود کدام یک از این دو دیدگاه، بهتر می­تواند شواهد را تبیین کند. حاصل بحث، این است که هیچ یک از دو دیدگاه پیوستگی و بلوغی، به تنهایی نمی­توانند ویژگی­های زبان کودک را تبیین کنند. در نهایت، بر این نکته تأکید کرده ایم که انگارة فراگیری زبان نمی تواند صرفاً صوری باشد؛ بلکه باید بتواند گرایش های نقشیِ کودک را نیز تبیین کند؛ آن گاه انگاره ای را برای ترسیم سیمای پیش رفت زبان کودک، پیش نهاد کرده ایم.

هدف از نگارش این مقاله، به­دست دادن تحلیلی جامع از نحو ساخت کنایی برپایه مشاهدات داده­های زبان کردی است. در این پژوهش، با استناد به سیر تاریخی فعل های کنایی و همچنین ذکر شواهدی از ساخت­های شبه­کنایی، مانند گزاره­ «داشتن»، گزاره «خواستن»، شکل مجهول تز فعل های دو مفعولی و نمونه­های مشابه از لهجه هورامی، استدلال کرده ایم که الگوی کنایی، در ساخت هایی نمایان می شود که فعل متعدی (کنایی) نتواند به مفعول، حالت مفعولی بدهد و فاعل توسط یک هسته الحاقی، با گروه فعلی ادغام شود. در این تحلیل، گروه اسمی مفعول، با وجود فعل متعدی غیر مفعولی، با هسته گروه زمان، ارتباطی از نوع تطابق می­یابد و از این طریق، حالت فاعلی می گیرد. گروه اسمی فاعل نیز در جایگاه مشخصگر گروه الحاقی، وارد مرحله اشتقاق می شود و پس از تطابق با هسته گروه الحاقی، حالت «به­ای» می­گیرد. در روی کرد مورد نظر در این مقاله، ساخت کنایی، الگویی جداگانه و یا زبان ویژه نیست؛ بلکه پدیده ای ثانویه و پیامد منطقی و طبیعی تعامل فرایند های مستقل در نحو زبان­های کنایی است.

در این پژوهش، با تحلیل فرایند های واجی ستاک گذشته در زبان فارسی بر حسب میزان پیچیدگی و تعداد قاعده هایی که برای تبدیل به ستاک گذشته، بر ستاک حال آنها انجام می شود، این فعل ها را به انواع تک قاعده ای، دو قاعده ای، سه قاعده ای و چهار قاعده ای تقسیم کرده ایم. در هر یک از این دسته ها، یک قاعده، از نوع ساخت واژی ستاک گذشته و بقیه، قاعده های آوایی هستند. پژوهش حاضر، بیانگر آن است که علاوه بر عناصر واج شناختی مانند محدودیت واجی، محدودیت واج آرایی در خوشه پایانی و محدودیت خوشه و هسته هجا، عنصر ساخت واژی نیز در شکل گیری ستاک گذشته، مؤثر است. این پژوهش، تعامل دو حوزه واج شناسی و ساخت واژه را نشان می دهد. در این جستار، نشان داده ایم که ستاک گذشته نشان دار، با افزودن عامل ماضی ساز- که به صورت tنمود می یابد- به دست می آید. با فرض کردن tبه جای Dدر این پژوهش، در مواردی که ستاک حال به همخوان بی واک ختم می شود، از اِعمال قاعده های بیشتر، جلو گیری کرده ایم. فرض جلو گیری از اِعمال قاعده بیشتر، دارای توجیه اقتصادی است. این مقاله نشان می دهد که تقسیم فعل های فارسی به دو دسته بی قاعده و با قاعده، نامعقول است، تشکیل ستاک فعلی در همه فعل های فارسی، نظام مند و دارای قاعده است و تفاوت این فعل ها در تعداد و نوع قواعدی است که بر آنها اعمال می شود.

زبان شناسی حقوقی (قانونی)، رشته ای است که با هدف های حقوقی موجود در نظام قضایی، هم راستا شده است و بر تمام شاخه های زبان شناسی، از جمله آوا شناسی، معنا شناسی، گفتمان و... تأکید می کند. این علم در ایران، چندان شناخته شده نیست؛ اما می تواند در نظام قضایی، کار بردی در خور توجه داشته باشد. هدف از نوشتن این مقاله، آن است که نشان دهیم چگونه ابزار های زبانی می توانند با تحلیل زبان شناختی، به شناسایی جرم زبانی کمک کنند؛ به ویژه زمانی که هیچ گونه مدرک معمول و شفافی در دست رس نیست. جرم زبانی به برخی کنش های گفتاری اطلاق می شود که معمولاً غیر قانونی هستند؛ به عبارت دیگر، جرم زبانی با کنش منظوری صورت می پذیرد؛ مانند دروغ، فریب، تهدید، ارتشا و... . برای نگارش مقاله حاضر، پس از مشاهده پرونده های متعدد در داد سرا و پلیس آگاهی تهران بزرگ، یکی از داده هایی را که جرم زبانی «دروغ» در آن وجودداشت، برگزیده و سپس آن را تحلیل کرده ایم. این داده نسبتاً کامل در دو مرحله تحلیل شده است: نخست، جمله های متهم به لحاظ زبان شناختی و سپس روابط قدرت؛ در نهایت، به این نتیجه رسیده ایم که عوامل زبانی مانند ابزار معنایی (طرحواره ذهنی و قالب ذهنی، معنای فعل)، ابزار نحوی (وجه فعل)، ابزار کلامی (روابط قدرت) و... می توانند در شناسایی و تحلیل جرم زبانی، مؤثر باشند. دروغ هم در داد سرا و هم در پلیس آگاهی به عنوان «ضابط قوه قضایی»، جرم تلقی می شود. شایان ذکر است که بررسی تمام جرایم زبانی در یک مقاله ممکن نیست؛ از این روی، در پژوهش حاضر، تنها جرم «دروغ در نظام قضایی» را بررسی کرده ایم.