مطالعات ساختار و کارکرد شهری

این مقاله ابعاد و شاخص های مؤثر بر سامان دهی بافت تاریخی ارومیه با رویکرد سیاست های دارایی مبنای توسعه اجتماعات محلی را از طریق مدل سازی ساختاری- تفسیری شناسایی و تحلیل می کند و درنهایت، به طراحی ارتباطات بین معیارها (سرمایه اجتماعی،کالبدی و مالی) و زیرمعیارهای آنها پرداخته است. با توجه به مؤلفه های مورد بررسی پژوهش حاضر، روش انجام تحقیق در این مقاله از نظر هدف، کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی (علی) است. ابتدا، از طریق مطالعه ادبیات و مطالعات دیگر شاخص های سیاست دارایی مبنای توسعه اجتماعات محلی برای سامان دهی بافت تاریخی، شناسایی شده است، سپس با استفاده از متدولوژی تحلیلی نوین مدل سازی ساختاری-تفسیری(ISM) روابط بین شاخص های سیاست دارایی مبنا برای سامان دهی تعیین و به صورت یکپارچه تحلیل شده است؛ درنهایت با استفاده از تحلیل MICMAC، نوع متغیرها با توجه به میزان اثرگذاری و اثرپذیری بر سایر متغیرها مشخص شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد، سه عامل میزان درآمد ماهانه، وضعیت مالکیت، و ارزش ملک مسکونی به ترتیب با میزان قدرت نفوذ 18، 18 و 16 بیشترین تأثیر و معیارهای کیفیت امکانات کالبدی و ثروت قابل تبدیل به پول هر دو با میزان قدرت نفوذ 7، کمترین تأثیر را در سامان دهی بافت تاریخی با رویکرد سیاست های دارایی مبنای دارند. همچنین در سطح ابعاد، نتایج نشان می دهد که اولین ابعاد مؤثر در سامان دهی بافت تاریخی ارومیه با رویکرد سیاست های دارایی مبنای توسعه اجتماعات محلی، ابعاد سرمایه مالی است. درنتیجه، هر گونه برنامه و اقدام برای سرآغاز و سامان دهی بافت تاریخی شهر ارومیه، باید به نقش کلیدی و پایه ای این عوامل توجه نماید.

رشد جمعیت شهرهای ایران بعد از انقلاب اسلامی با افزایش چشمگیری مواجه شد و این افزایش در طی دو دهه اخیر به حدی بوده است که شهرها با شیوه های مختلفی رشد و تکامل یافتند. یکی از مسائل حائز اهمیت در این ارتباط، توسعه بی رویه فیزیکی شهرهاست که با تراکم پایین و به صورت پراکنده اتفاق افتاده و به مشخصه ظاهری بسیاری از شهرها در جهان تبدیل شده است. این مسئله امروزه به شکل خزش شهری نمود پیدا کرده و موضوع بسیاری از پژوهش ها قرار گرفته است. شهر رشت نیز از این قاعده مستثنی نیست و به دلیل چندنقشی بودن آن در سطح منطقه و استان، در مقایسه با سایر شهرها رشد کالبدی نامناسبی را شاهد بوده است که مهم ترین ویژگی آن خزش شهر به سمت و سوی سطح اراضی پیرامون محدوده قانونی شهر بوده است. بر این اساس، هدف اصلی پژوهش حاضر، ارزیابی اثرات زیست محیطی خزش شهر رشت در روند توسعه زمانی فضایی است. در تحقیق حاضر، برای ارزیابی اثرات زیست محیطی خزش شهری در شهر رشت، از روش ماتریس ارزیابی اثرات سریع (RIAM) استفاده شده است که به منظور ثبت اثرات ناشی از احداث ساخت و سازهای مسکونی و غیرمسکونی بر چهار محیط فیزیکی شیمیایی، اکولوژیکی بیولوژیکی، اجتماعی فرهنگی و اقتصادی فنی استفاده شد. در ادامه 26 عامل در چهار محیط مذکور انتخاب شد و با استفاده از ماتریس RIAM، اثرات این عوامل بر خزش شهری شناسایی شد. تحلیل ماتریس RIAM نشان داد که 87/83 درصد از عوامل دارای اثرات منفی و تنها 13/16 درصد دارای اثرات مثبت بودند. بر این اساس، توریسم، فعالیت های کشاورزی، تنوع زیستی، فون و گونه های جانوری و آلودگی آب های سطحی بیشترین اثرات منفی را بر خزش شهری دارند.

بازارهای تاریخی به عنوان ستون فقرات و قلب تپنده شهر از مهم ترین فضاهای عمومی در شهرهای ایرانی- اسلامی هستند که از دیرباز تاکنون با عملکردهای کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود نقش بسزایی در حیات بخشی به جوامع شهری ایفا نموده اند. بازار تاریخی شهر اردبیل ازجمله مهم ترین بازارهای تاریخی است که عملکردهای مختلف این بازار، آن را به یک کانون پرجنب و جوش با مرکزیت قوی تبدیل کرده است و با وجود اینکه در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود دچار تحولاتی شده و همچنین علی رغم تغییرات کالبدی شهر اردبیل، توانسته عملکردهای خود را حفظ کند. هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی مهم ترین عملکردهای بازار تاریخی شهر اردبیل و تحلیل اهمیت آن ها است. پژوهش از نظر هدف کاربردی بوده و روش تحقیق آن توصیفی– تحلیلی است. جهت گردآوری داده ها از مطالعات کتابخانه ای- اسنادی و میدانی در قالب مشاهده، ابزار پرسش نامه و نظرات کارشناسان ذی ربط با موضوع برای رسیدن به اهداف پژوهش بهره گرفته شده است. تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات تحقیق با استفاده از مدل دیمتل (Dematel) و فرایند تحلیل شبکه ای (ANP) انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد عملکردهای «برانگیختن حس تعلق و دلبستگی در استفاده کنندگان»، «حضور طبقات و قشرهای اجتماعی گوناگون» و «فعالیت های تجاری اصناف مختلف» به ترتیب با ضرایب اهمیت 668/0، 536/0 و 493/0 مهم ترین عملکردهای بازار تاریخی اردبیل هستند.

شهر اهواز مرکز استان خوزستان به سبب متغیرهای مانند رشد طبیعی جمعیت، افزایش مهاجرت ناشی از جنگ، توسعه صنایع فولاد و نفتی و غیره رشد کالبدی زیادی داشته است. این رشد در بستر جلگه ای و بدون موانع طبیعی، بدون کنترل و برنامه ریزی مناسب صورت گرفته است که سبب ظهور پدیده پراکنده رویی در این شهر شده است. پدیده پراکنده رویی شهری، پدیده چندبعدی است که پیامدهای زیادی را به ویژه در بعد اجتماعی و سلامت عمومی به همراه دارد. هدف تحقیق بررسی پدیده پراکنده رویی در محلات و تأثیر آن بر فعالیت بدنی در شهر اهواز است. تحقیق از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش تحقیق توصیفی –تحلیلی است. دادهای تحقیق در بخش پراکنده رویی برای 116 محله از بلوک آماری و لایه کاربری اراضی شهر اهواز استخراج شده است. از 17 شاخص شامل تراکم جمعیت، تراکم واحد مسکونی، تراکم خانوار، تراکم خالص مسکونی، تعداد قطعات دارای کاربری ترکیبی در هر محله، نسبت مساحت کاربری های ترکیبی هر محله به کل مساحت محله، نسبت شاغلین، نسبت کاربری تجاری محله، نسبت مساحت ساخته شده به کل مساحت محله، تراکم ساختمانی محله، نسبت مساحت کاربری های خدماتی به مساحت محله، نسبت تراکم ساختمانی به بالاترین تراکم، نسبت تراکم جمعیت به بالاترین تراکم، فاصله از مرکز شهر، نسبت زمین های بایر از مساحت محله، نسبت ساختمان های یک طبقه و میانگین اندازه قطعات مسکونی استفاده شده است. جهت تحلیل داده ها از نرم افزار ArcGIS و تکنیک های دیمتل (جهت وزن دهی) ویکور (جهت رتبه بندی) استفاده شده است. در بخش دوم (فعالیت بدنی شهروندان) از پرسشنامه به منظور گردآوری داده ها استفاده شده است. جامعه آماری ساکنان دو محله ای است که در رتبه های اول و آخر از نظر پراکنده رویی قرارگرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد محله کیانشهر در رتبه اول و محله زیتون کارمندی در رتبه آخر از نظر میزان پراکنده رویی قرارگرفته اند. نتایج پرسشنامه فعالیت بدنی در این دو محله نشان داد فعالیت بدنی و فعالیت ورزشی محله زیتون کارمندی بالاتر از محله کیانشهر می باشد؛ بنابراین در شهر اهواز پراکنده رویی فعالیت بدنی را کاهش می دهد.

امروزه جوامع توسعه یافته هریک بر اهمیت توسعه فضاهای ورزشی و اثرات روشن آنها بر سلامت اجتماعی، بهبود کارایی، وحدت ملی و استفاده بهینه و صحیح از اوقات فراغت واقف هستند. در همین رابطه، تاثیر فضاها و مراکز ورزشی نیز اهمیت دوچندان دارد. باتوجه به اهمیت این موضوع، لازم است تا فضاهای ورزشی به گونه ای مکان یابی شده و در سطح شهر پراکنده شوند که عموم قادر باشند با سهولت به آنها دسترسی داشته باشند. هدف از انجام پژوهش حاضر، ارزیابی الگوهای فضایی و تدوین الگوی بهینه جهت مکان یابی مراکز ورزشی در سطح شهر سنندج است. فرایند تحلیل به صورت ترکیبی از روش های توصیفی و تحلیلی می باشد. جهت تحلیل داده ها از نرم افزارهایGIS ، SUPER DECISIONS و از شاخص میانگین نزدیکترین همسایه جهت ارزیابی الگوی فضایی مراکز ورزشی و مدل ANP و مدل فازی جهت مکان یابی فضاهای ورزشی استفاده شده است. به نحوی که از مدل فرایند تحلیل شبکه ای جهت تعیین ارزش و وزن معیارهای مختلف و از سیستم اطلاعات جغرافیایی جهت تحلیل لایه ها و ارائه خروجی درقالب نقشه استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داده اند که پراکنش ناهمگون فضاهای ورزشی در سطح شهر و همچنین پایین بودن سطح سرانه فضاهای ورزشی و مشکلات دسترسی شهروندان به این مراکز از جمله اصلی ترین مسائل مرتبط با الگوی فضایی مراکز ورزشی در شهر سنندج است.

توسعه میان افزا از ابزارهای رشد هوشمند است و در پاسخ به مشکلات ناشی از پراکنده رویی از دهه 70 میلادی در چارچوب نظریه توسعه پایدار مورد توجه قرار گرفت. با وجود اثرات مثبتی که این الگوی رشد بر پایداری شهرها دارد، در صورت عدم اجرای اصولی آن، این الگو با پیامد های منفی مواجه و نتیجه آن عدم رضایت ذی نفعان و کاهش کیفیت زندگی آن ها خواهد بود. اجرای توسعه میان افزا در اراک بصورت ساخت واحدهای بلندمرتبه/آپارتمانی در اراضی بایر باقیمانده در محلات یافتهای میانی شهر و یا تخریب واحدهای مسکونی قابل سکونت و ریزدانه، در سالهای اخیر باعث اثرات منفی چندی بر زندگی ساکنین این سایت ها شده است. پژوهش حاضر با هدف تعیین این اثرات و به روش توصیفی و علّی (پس از وقوع) انجام، و داده های لازم نیز با ابزار پیمایش گردآوری شد. تحلیل روابط بین مفاهیم با تکنیک نقشه های شناختی فازی(FCM)، و جهت آزمون آن ها از مدل معادلات ساختاری با استفاده از نرم افزار Smart pls انجام شد. یافته های آن نشان داد: قیمت بالای زمین در بافت میانی شهر اراک انگیزه بالایی برای تراکم ایجاد نموده و افزایش تراکم بر ایمنی و امنیت (162/26 T value=)، آسایش (T value=21/075 ) و دسترسی (T value=3/95) تاثیر گذاشته و مخل آنها بوده است. همچنین تاثیر مولفه دسترسی نیز بر چیدمان عناصر نیز تایید شد (value=3/727) . از بین آسیب های آزمون شده تراکم، بالاترین ضریب آسیب را نشان داد و سایر آسیب ها نیز پیامد آن شناخته شد. نتیجه اینکه توسعه میان افزا در این بافت نارضایتی ساکنین را به دنبال داشته است. پژوهش در ادامه برای کاهش این آسیب ها، رعایت استراتژی های توسعه میان افزا قبل از اجرا را توصیه و پیشنهاداتی جهت کاهش اثرات این آسیب ها بعد از اجرای غیراصولی ارائه می دهد.

در حالیکه سیاست های اتخاذ شده در حوزه حمل و نقل بر محرومیت اجتماعی درصد زیادی از خانوارهای ساکن در شهرها اثرگذار است، مطالعات مرتبط با عدالت اجتماعی، حمل و نقل را تنها به عنوان مثالی حاشیه ای برای پیشبرد مباحث وسیع تر مورد توجه قرار داده اند و اجرای عدالت در این حوزه به ندرت به صورت صریح مورد توجه قرار گرفته است. در نتیجه، بسیاری از محققان سعی دارند با استفاده از تفسیر نظریات مختلف عدالت در تبیین این سیاست ها اثرگذار باشند. در همین راستا، این مطالعه سعی دارد به شیوه ای توصیفی-تحلیلی با تکیه بر "رویکرد قابلیت"، مدلی ارائه دهد که قادر است با استفاده از داده های مربوط به مشخصات ساکنین، شاخص های زیستگاه شهری و عملکرد سیستم حمل و نقل، میزان توانایی افراد برای برطرف کردن حداقل نیازهای اساسی خود را مدل سازی کند. به همین منظور با معرفی و بکارگیری متغیرهای هر دسته و با ارائه یک سناریوی مفهومی، "شاخص قابلیت" 16 شخص ساکن در یک بلوک فرضی که دارای مشخصات متفاوتی هستند تخمین زده شد. نتایج مدل نشان می دهد بیشترین میزان تفاوت شاخص قابلیت برای افراد، متأثر از متغیر مالکیت خودروی شخصی، میزان درآمد و معلولیت افراد است. بعلاوه رده سنی جوان دارای حساسیت بیشتری به این متغیرها است، بطوریکه عدم مطلوبیت در متغیرهای یاد شده موجب کاهش بیشتری در میزان شاخص قابلیت افراد جوان نسبت به همتایان آنها با رده سنی پیر خواهد شد. در نتیجه، این مدل توانایی محاسبه میزان نابرابری گروه های مختلف جامعه و ارائه پیشنهاد برای سیاست گذاری در یک فضای شهری را خواهد داشت.

پدیده پویای رشد شهری از نشانه های رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و همچنین افزایش اهمیت شهر است. مطالعات شهری و همچنین برنامه ریزی های آتی برای شهرسازی نیازمند داده های فعلی و تاریخی مربوط به ادوار گذشته از شهر است. هدف از پژوهش حاضر مطالعه، بررسی و ارزیابی گسترش مکانی-زمانی شهر زنجان در پنج برهه زمانی به کمک سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و با به کارگیری مدل آماری آنتروپی نسبی شانون است. در این پژوهش از عکس های هوایی مربوط به سه دوره زمانی سال های 1352، 1361، 1377 و دو دوره تصاویر ماهواره ای 1387 و 1395 استفاده شد. پس از آماده سازی اطلاعات مکانی مورد نیاز، سیستم اطلاعات جغرافیایی برای تعیین میزان توسعه نواحی شهری و رشد شهرنشینی در زنجان ده جهت مختلف به کار گرفته شد. فرضیه به کاررفته برای تقسیم بندی نواحی در آنتروپی نسبی شانون، دید خوبی از رشد کلی شهر، جهت رشد شهر و رشد شهر در دوره های زمانی متفاوت ارائه می کند. براساس نتایج به دست آمده از این تحقیق، شهر زنجان دارای پراکندگی افقی شدید نیست، چراکه میزان آنتروپی نسبی شانون محاسبه شده برای شهر از 5/0 تجاوز نکرده است. از سوی دیگر یکی از مهم ترین نتایج به دست آمده از این تحقیق این است که گسترش شهری در شهر زنجان از افزایش جمعیت پیشی گرفته است و به عبارت دیگر، افزایش سطح شهر فراتر از افزایش جمعیت بوده است. این خود مؤید پراکنده تر شدن تدریجی شهر است که معمولاً در اثر ماشینی شدن شهرها اتفاق می افتد. با توجه به روند طولانی مدت بررسی شده در زنجان، نتایج به دست آمده راهنمای خوبی برای مدل سازی فرایند پراکندگی افقی (اسپرال) شهری، درک عوامل شهرنشینی و پیش بینی الگوهای توسعه شهر در آینده است.

بلایای طبیعی مانند زلزله، فاجعه انسانی، تخریب منابع و ایجاد اختلال در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی شهرها را به دنبال دارند. روی دیگر این فاجعه، فرصت هایی است که پیرو تغییرات ناشی از وقوع زلزله برای توسعه، به خصوص در فرایند بازسازی و نوسازی فراهم می شود. هدف از این تحقیق، شناسایی و ارزیابی فرصت های توسعه کالبدی ناشی از زلزله 1376 در شهر حاجی آباد زیرکوه است. روش تحقیق براساس هدف کاربردی و ازلحاظ ماهیت و روش توصیفی- تحلیلی بوده است. شیوه گردآوری اطلاعات شامل مطالعات کتابخانه ای (فیش برداری و اسنادی) و مطالعات میدانی (پرسش نامه و مصاحبه) است. روایی پرسش نامه با توجه به مقدار آلفای کرونباخ به دست آمده از پرسش نامه (828/0)، تأیید شد. به منظور بررسی و ارزیابی میزان استفاده از فرصت های توسعه کالبدی از مدل های تحلیل آماری در SPSS شامل آزمون T تک نمونه ای، تحلیل رگرسیون چندمتغیره و تحلیل عاملی استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان داد که بالاترین میزان استفاده از فرصت های توسعه کالبدی در شهر حاجی آباد، در زمینه معابر و شبکه ارتباطی با امتیاز 30/3 بوده است. درحالی که استفاده از فرصت های توسعه در زمینه مسکن، خدمات و تسهیلات رفاهی و خدمات و تسهیلات زیربنایی مورد توجه و استفاده چندانی قرار نگرفته است.

تعریف و تعیین محدوده و حریم برای شهرها، ابزار رسمی و قانونی سیاست گذاری و برنامه ریزی برای کنترل سرریز رشد شهری و نظارت بر ساخت وسازها در پیرامون شهرها است. طبق قانون، شهرداری ها موظف به استفاده از این ابزار در جهت جلوگیری از ساخت و ساز های بی رویه در خارج از محدوده های شهری هستند، موفقیت عملکرد این ابزار در کنترل، کاهش و هدایت گسترش ساخت و ساز های پیراشهری موضوعی است که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد. در پژوهش حاضر، تلاش می شود داده های روند رشد جمعیت نقاط سکونتی واقع در قلمروی محدوده ها، حریم ها و نواحی خارج از حریم چهار شهر ساری، آمل، بابل، قائمشهر (به عنوان نمونه آماری از جامعه شهر های استان)، با نظر به تأثیر تصویب محدوده و حریم های شهری (در قالب تهیه طرح های جامع شهری) در آن روندها به دو روش آمار توصیفی و استنباطی بررسی و بدین واسطه موفقیت عملکرد این قلمرو های مدیریتی در کنترل سرریز رشد جمعیت پیراشهری نشان داده شود. یافته های پژوهش با توجه به نتایج تحلیل توصیفی از مقایسه روند رشد سکونت گاه های واقع در حریم نسبت به محدوده شهر و پهنه خارج از حریم، مقایسه نرخ رشد قبل و بعد از تعیین حریم در طرح های جامع و همین طور یافته های حاصل از آزمون های آماری انجام شده نشان می دهد عملکرد حریم های شهری در کنترل سرریز رشد شهری در نواحی پیراشهری مازندران موفق نبوده است و رشد در حریم، به ویژه در سکونت گاه های با فاصله کمتر از محدوده بعد از تصویب حریم نیز اصولاً کاهش نیافته است.