مطالعات ساختار و کارکرد شهری

تراکم به عنوان یکی از ابعاد ساخت شهر عامل مهمی در درک چگونگی عملکرد و تغییرات کالبدی شهرها می باشد. لازمه تعیین انواع تراکم ها در نظر داشتن ظرفیت پذیرش زیرساخت ها و سایر پتانسیل های اقتصادی، اجتماعی و... در محدوده های موردمطالعه می باشد. شهر ارومیه در دهه های اخیر گسترش افقی زیادی داشته ولی همواره شهری کوتاه قامت بوده و با سابقه اجرای سه طرح جامع و سه طرح تفصیلی، پیشنهادات تراکمی آنها محقق نشده است. هدف این تحقیق ارزیابی روند تغییرات انواع تراکم های شهر ارومیه و میزان تحقق پذیری طرح تفصیلی درزمینه تراکم ساختمانی و شناسایی معیارهای مؤثر بر اختصاص تراکم ساختمانی، برای تعیین ظرفیت بارگذاری شهر می باشد. در این راستا، ابتدا وضعیت انواع تراکم های شهری در دوره های مختلف و میزان تحقق طرح تفصیلی در وضع موجود تحلیل و سپس با معرفی شاخص های مؤثر بر تعیین تراکم ساختمانی واقعی، ظرفیت اراضی شهر با مدل های تصمیم گیری چندمعیاره و در محیط GIS، تعیین و مدل سازی شد. نتایج تحلیل ها نشان می دهد شاخص های تراکمی در شهر به صورت نامتعادل در مناطق شهر توزیع شده و نیز 78 درصد تراکم های ساختمانی پیش بینی شده طرح تفصیلی محقق نشده اند. نتیجه مدل سازی ظرفیت تراکم ساختمانی نیز بیانگر بلااستفاده ماندن 68% ظرفیت اراضی شهر و فاصله زیاد تا وضعیت مطلوب بخصوص در مناطق 2،3 و 5 شهر است. مقایسه نتایج مدل تحقیق با وضع موجود تراکم ساختمانی در شهر ارومیه بیانگر حرکت نیمرخ تراکم از تراکم زیادتر در محدوده های مرکزی و میانی شهر به سمت تراکم متوسط و کمتر در حاشیه های شهر و ایجاد حالت هرمی در شهر می باشد.

بوستان ها در زمره فضاهای عمومی شهری قرار دارند که با صنعتی شدن جوامع و فشردگی جمعیت در فضاهای مصنوع، نیاز به آنها احساس شده و به جزء جدایی ناپذیر طرح های زیرساختی شهری تبدیل گردیده اند. این پژوهش به بررسی وضعیت برخورداری از بوستان ها و تحلیل دسترسی پذیری به این فضاها در شهر 540 هزار نفری اسلامشهر پرداخته است. روش تحقیق ارزیابی- مقایسه ای بوده و در آن برای تحلیل برخورداری، از شاخص های سرانه و کاربری زمین استفاده شده و برای تحلیل دسترس پذیری مبتنی بر سنجه های مقاومت سفر، ابزار بافری سیستم اطلاعات جغرافیایی به کار گرفته شده است. یافته های تحقیق نشانگر سرانه پایین بهره مندی از بوستان ها (2/2 مترمربع) و نسبت پایین کاربری زمین (3/1 درصد پهنه شهر) بوده است. همچنین توزیع فضایی بوستان ها بسیار نامتوازن بوده به طوری که حدود 42 درصد مساحت شهر که در آن بیش از 5/29 درصد جمعیت به سر می برند در حوزه دسترس بوستان ها قرار نمی گیرد در حالی که در جاهایی از جنوب شهر، حوزه دسترس 10 بوستان با یکدیگر همپوش هستند. به لحاظ دسترسی، منطقه چهار شهرداری در جنوب اسلامشهر وضعیت مناسب تری داشته است به طوری که نیمی از ساکنان آن در فاصله حداکثر 60 متر از یک بوستان به سر می برند. در مقابل منطقه 5 شهرداری تنها واجد یک بوستان بوده و فاصله اغلب ساکنان تا بوستان زیاد است. تحقق عدالت محیطی اقتضا دارد که کاربری بوستان در سطح شهر افزایش یافته و به ویژه کاربری های جدید در پهنه های     دسترس ناپذیر استقرار یابند.

کیفیت زندگی، سرمایه اجتماعی و پایداری اجتماعی از کلیدی ترین محورهای توسعه پایدار هستند که از یک سو هر سه پیوند عمیقی با بعد انسانی و اجتماعی توسعه و از سوی دیگر با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند. عدم رضایت از کیفیت محیط ساخته شده،عدم وجود تعاملات مثبت در شهرها، بی اعتمادی،عدم تمایل به مشارکت در ساکنین شهر ازجمله مواردی هستند که سرمایه های اجتماعی و درنتیجه برقراری پایداری اجتماعی در شهرها را تحت الشعاع قرار داده اند. این پژوهش باهدف شناخت و بررسی تأثیر محیط ساخته شده محلات بر سرمایه اجتماعی و شاخص های پایداری اجتماعی در محلات بافت تاریخی هم پیوند با بازار کرمان می باشد. این پژوهش کاربردی- توسعه ای و روش آن توصیفی- علی و تطبیقی است. ابزار مورداستفاده پرسشنامه و مشاهدات میدانی است. چهارصد و نودویک پرسشنامه درنرم افزار AMOSوSPSS مورد تحلیل قرارگرفت.یافته های پژوهش نشان می دهد که رابطه مستقیم ومعناداری بین کیفیت محیط ساخته شده با سرمایه اجتماعی ورابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری با پایداری اجتماعی ازطریق نقش میانجی سرمایه اجتماعی وجود دارد.نتایج مدل سازی معادلات ساختاری نیز نشان می دهد که با بهبود کیفیت محیط ساخته شده، وضعیت پایداری اجتماعی و سرمایه اجتماعی در محلات هم پیوند با بازار کرمان(محله گنجعلیان-مظفری و محله قلعه محمود)بهبود می یابد.نتایج پژوهش بر اهمیت نقش کیفیت محیط ساخته شده بر سرمایه و پایداری اجتماعی درمحلات موردبررسی دلالت می کند.معیار محیط ادارک شده بیشترین ودسترسی به فضای ورزشی-فرهنگی کمترین تاثیر رابر سرمایه و پایداری اجتماعی دارند.علاوه بر این نتایج نشان می دهد افزایش سن و مدت سکونت نیز عوامل مؤثری بر افزایش پایداری و سرمایه اجتماعی هستند که این تاثیر در محله گنجعلیخان-مظفری نسبت به محله قلعه محمود بیشتر است.

باتوجه به رشد جهانی شتابزده در جمعیت شهرنشینی و تمرکز امکانات و زیرساختها در شهرها، درصورت وقوع زلزله، آسیب پذیری شهر بسیار گسترده بوده و جان و مال افراد زیادی را تهدید خواهد کرد. بنابراین، ارائه راه حلهای منطقی جهت برنامه ریزی صحیح و اعمال اصول پدافند غیر عامل می تواند روشی کارآمد جهت تامین امنیت شهروندان در سطوح پیشگیری، مقابله و اقدامات پس از بحران باشد. این پژوهش با استفاده از روش های اسنادی،توصیفی و تحلیلی در بافت فرسوده شهر سنندج انجام شده است. جهت دستیابی به اهداف پژوهش، ابتدا با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، شاخص های پدافند غیرعامل جهت بررسی آسیب پذیری بافت شهری در برابر زلزله استخراج گردید.سپس با بهره گیری از تکنیک دلفی و نظریات کارشناسان، سطح اهمیت شاخص های موثر بر میزان آسیب پذیری مشخص شدند. در ادامه، وزن هر یک از شاخص ها بااستفاده از مدلIHWP که ترکیبی از منطق فازی و تحلیل سلسله مراتبی است، محاسبه شده است. در مرحله پایانی، با توجه به بررسی های صورت گرفته؛ سطح آسیب پذیری بافت فوق به لحاظ پدافند غیر عامل محاسبه و مطابق آن در نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشه آسیب پذیری آن موردبررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد با حرکت از بدنه محلات به عمق، بر میزان آسیب پذیری بناها افزوده شده است. نتایج همچنین نشان میدهد که80/26% از ساختمانها دارای بیشترین میزان آسیب پذیری، 6/36% آسیب پذیری زیاد، 03/23% از آسیب پذیری متوسط، 06/9% از آسیب پذیری کم و 36/4% از کمترین میزان آسیب پذیری برخوردار بوده اند.

از جمله جنبش های نوین در حوزه حمل ونقل شهری که با هدف ارتقای جایگاه عابران پیاده در سطح شهر و کاهش تسلط اتومبیل مطرح شده است، سیاست های پیاده مداری و پیاده راه سازی هستند. با این وجود اجرای پیاده راه ها در شهرهای مختلف با نتایج متنوعی همراه بوده است؛ تا جایی که برخی پیاده راه ها با شکست مواجه شده و مجددا به روی سواره ها باز شده اند. در پژوهش حاضر به ارزیابی سیاست های به کار گرفته در طرح های پیاده راه خیام جنوبی اورمیه پرداخته پرداخته می شود. در پژوهش حاضر با تحلیل و ارزیابی راهکارها و سیاست های به کار رفته در پیاده راه خیام جنوبی و قیاس تطبیقی با مؤلفه ها و معیارهای استاندارد فضاهای پیاده سعی در شناسایی نقاط قوت و ضعف محور و رفع نواقص آن است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادی و میدانی است. همچنین به منظور مقایسه بهتر از آزمون فریدمن جهت رتبه بندی به معیارها و طرح ها بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد کیفیت پیاده راه خیام در حد متوسط است و در برخی معیارها وضعیت مطلوبی ندارد. تدبیر سیاست های بهتر جهت افزایش امنیت و عدم پاک کردن صورت مساله همچون حذف مبلمان، توجه به نیازهای ذی نفعان، تنوع در طراحی و ایجاد تسهیلات برای جذب کاربران مختلف، انعطاف پذیری طرح، برخورد قاطع با ورود غیرمجاز موتورسیکت و موارد مشابه، استفاده از الگوهای بومی با زمینه فرهنگی و تاریخی راهکارهایی است که می توان با کاربست آنان پیاده راه های سرزنده تر و آرامش بخش تری ایجاد کرد.

رشد و گسترش کالبدی شهر فرآیندی است که بر تمام ساختارهای شهر اثر می گذارد. یکی از عوامل اثرگذار بر رشد و توسعه کالبدی شهرها اقدامات سیاسی دولت است. هدف مقاله حاضر بررسی و تحلیل پدیده ی پراکنده رویی شهری در شهر قم با تأکید بر تغییر و تحولات تقسیمات سیاسی است. پژوهش حاضر ازنظر هدف کاربردی، از حیث روش ترکیبی از روش های اسنادی و پیمایشی در سطح اکتشافی می باشد که با به کارگیری ترکیبی از مدل های کمی و کیفی صورت گرفته است. روش جمع آوری اطلاعات مطالعات کتابخانه ای و میدانی است. در این پژوهش برای بررسی پراکنده رویی شهری از مدل های هلدرن، درجه توزیع متعادل، درجه تجمع، شاخص تمرکز هرفیندال، تراکم جمعیت و برای بررسی اثرات تحولات تقسیمات سیاسی بر پراکنده رویی شهری از مدل تحلیل ساختاری استفاده شده است. نرم افزارهای مورداستفاده در این پژوهش MIC MAC و ARC GIS می باشد. نتایج مدل های کمی نشان داد که بعد از ارتقا شهر قم به مرکز استان در سال 1375، روند پراکنده رویی شهری بسیار تشدید شده است. نتایج مدل تحلیل ساختاری هم نشان داد که تحولات تقسیمات سیاسی، می تواند از طریق عواملی مانند مستقر شدن نمایندگان سیاسی دولت، تمرکز شدید سرمایه ها، قوانین و سیاست های دولتی و افزایش میزان مهاجرت میزان پراکنده رویی شهری را افزایش دهد.

تغییر در توازن تابش از طریق افزایش شهرنشینی و تغییر کاربری منجر به افزایش درجه حرارت شهرها شده است. بیلان تابش از طریق ویژگی های شار تابش خالص (RN)شامل، آلبیدو (α)، طول موج بلند ورودی(RL ↓)، طول موج کوتاه ورودی(RS )، تابش بلند برگشتی(RL ↑)، و درجه حرارت سطح زمین (LST) قابل اندازه گیری است. پژوهش پیش رو بیلان تابش را با بهره گیری از تصاویر ماهواره ای لندست 4-5 و 8 برای سال های 1998، 2010 و 2017 در ماه آگوست برای منطقه مورد مطالعه مورد بررسی قرار داده است. ویژگی های تابش خالص در کاربری های مختلف (مناطق مسکونی شهری و حومه شهر، فضای سبز شهری و حومه شهر) از طریق آزمون تحلیل واریانس یک طرفه (آنوا) و آزمون تعقیبی توکی تحلیل شدند. نتایج نشان داد مقدار شار تابش در کاربری های انتخاب شده دارای تفاوت معناداری می باشند. تفاوت های یادشده به دلیل تغییر در مقادیر انرژی خروجی ( α و RL ↑) به وجود آمده است و هرگونه افزایش ساخت وساز و کاهش پوشش گیاهی در منطقه، نهایتاً منجر به تغییر بیلان تابش و شکل گیری خرد اقلیم جدید خواهد شد. بنابراین بخشی از روند افزایش درجه حرارت ایستگاههای هواشناسی که در شهرها قرار گرفته اند یا ایستگاه هایی که فضای سبز آنها طی زمان تخریب شده است نه به خاطر تغییر اقلیم و گرمایش جهانی بلکه متاثر از توسعه شهرها و تغییر کاربری بوده است.