اراده آزاد و دشواره جبر در نظریه سلطنت (مقاله پژوهشی حوزه)

چکیده

تقابل ضرورت علّی با اراده آزاد و اختیار آدمی یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی بوده است. بسیاری از متفکران سعی بر حل این دشواره داشته اند. شهید صدر از اندیشمندان ناسازگارگرای معاصر است که با وام گیری از «نظریه طلب» محقق نائینی و جرح وتعدیل و تکمیل آن، طرحی نو در این مسئله درانداخته است. با این بیان که «فعل انسان به عنوان یکی از مصادیق قاعده ضرورت علّی تا وجوب پیدا نکند، وجود نمی یابد و وجوب (ضرورت) تنافی با اختیار دارد؛ پس انسان در افعالش مجبور است» طرح اشکال کرده است و با تخصیص قاعده فلسفی «ضرورت بالغیر» که از وجوه و صُور ضرورت علّی است، جریان این قاعده در فاعل های مختار را انکار کرده و با افزودن ماده سلطنت به مواد سه گانه فلسفی (وجوب، امکان، امتناع) صورت قاعده را از «الشَئُ مَا لَم یَجِب لَم یُوجَد» به «الشَیءُ لایُوجَدُ اِلّا بِالوُجُوبِ أو السَلطَنَه» تغییر داده است. در پژوهش حاضر، برآنیم که به شیوه ای تحلیلی «نظریه سلطنت» را تبیین کنیم و با رفع اشکالات، اتقان و صحت آن را به اثبات برسانیم تا اراده آزاد و شبهه جبر را بر محملی صحیح بنشانیم.