درخت حوزه‌های تخصصی

دستاوردهای زبان شناختی معاصر، تفسیر ساختاری قرآن کریم را وارد مرحلة جدیدی کرده است. دستور نقش گرای نظام مند هلیدی مهم ترین نظریّه زبان شناسی متن در حال حاضر مورد توجّه بسیاری از زبانشناسان است. هدف این نوشتار، آشنا ساختن مفسران و قرآن پژوهان با روش های جدید زبان شناسی به ویژه دستور نقش گرای نظام مند هلیدی در حوزه فهم متون دینی است. نگارندگان در این پژوهش، با بهره گیری از نظریه زبان شناختی هلیدی، سوره کوثر را تفسیر نموده اند و با استفاده از ابزاری چون بافت و متغیرهای بافتی، فرانقش تجربی و ساختار تعدی، فرانقش بینافردی و ساختار وجهی، فرانقش متنی و ساختار صوری و اطلاعاتی متن، نکات معناشناسی جدیدی را دربارة سوره کوثر به دست داده اند.

در اندیشه سیاسى شیخ الرئیس «عصمت» آن‏قدر مهم است که حتى با رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله که وحى الهى متوقف مى‏شود، باز هم باید معصوم منصوب از سوى ایشان، پرچم زمام‏دارى را به دست گیرد و مردم نیز مکلف‏اند همان‏گونه که از پیامبر اطاعت مى‏کردند، از جانشین وى نیز اطاعت کنند. پیامبر کار قانون‏گذارى را به نحو احسن به پایان رسانیده، ولى کار زمام‏دارى هرگز به اتمام نمى‏رسد، مگر این‏که قیامت فرا رسد و جامعه بشرى منقرض گردد. در این کنکاش ابتدا سیاسى بودن اسلام را به عنوان اصل موضوع پذیرفته‏ایم و آن‏گاه این سؤال را مطرح کرده‏ایم که سیاسى بودن اسلام ذاتى است یا عرضى و در نهایت، ثابت کرده‏ایم که در اندیشه سیاسى فیلسوف بزرگ اسلامى، عصمت از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است.

«عصمت انبیاء» زیربنای مسائل اعتقادی و کلامی است، که ضامن صحت رسالت انبیاء و کتاب آسمانی محسوب می شود. در قرآن به مسأله «عصمت انبیاء» اشاره شده؛ و از جمله ضروری ترین مسائل تفسیری محسوب می شود. از نظر شیعه پیامبران حتی قبل از بعثت، معصوم از خطا بوده و ادله محکم قرآنی برای ادعای خود مطرح کردند. شیعه معتقد به عصمت پیامبران در زمان رسالتشان هستند. لذا در این مقاله با نگاهی تطبیقی بین مفسران شیعه، ادله قرآنی اثبات عصمت قبل از بعثت نبی مکرم اسلام (ص) مورد بررسی قرارگرفت؛ و نتیجه بدست آمده این شد که امامیه معتقد به عصمت مطلقه انبیاء الهی هستند، و ادله اثبات عصمت را به گونه ای مطرح کردند که شامل دوران قبل از بعثت نیز می شود. در مقاله آیاتی که شبهه عدم عصمت حضرت محمد (ص) قبل از بعثتش را بوجود آورده، طبق نظر شیعه به صورت تفسیر موضوعی-تطبیقی، مورد بررسی و تحقیق قرار داده و عصمت قبل از بعثت حضرت رسول (ص) ثابت گردید. بدین ترتیب، روش تحقیق مقاله به صورت توصیفی، تحلیلی و تفسیر موضوعی-تطبیقی خواهد بود.

مهر خاتم در اواخر سال ششم یا اوایل سال هفتم هجری برای ممهور کردن نامه های پیامبر به حکام سرزمین های همجوار، ساخته و پرداخته شد. این مهر ظاهراً از نوع انگشتری و شکل صفحه نگین آن مدور بوده است و بر آن در سه سطر عبارت «محمد رسول الله» را نقش کرده بودند؛ جنس و نگین آن نیز از سنگ حبشی تا انواعی از فلزات چون مس و آهن و نقره روایت شده است. پس از وفات پیامبرص این مهر ابتدا به ابوبکر و سپس عمر و عثمان رسید و آن ها نیز نامه ها و مکاتبات خود را بدان اعتبار می بخشیدند. مهر خاتم در حدود سال سی ام هجری در چاه اَریس(نزدیکی مدینه) افتاد و دیگر به دست نیامد، اما عثمان نظیرش را ساخت و مهر معمول خلافت داشت. با این حساب جز نامه های شخص پیامبرص، بخشی از نامه های خلفای راشدین نیز ممهور به مهر حقیقی پیامبرص بوده است؛ مکاتباتی که اگر نمونه ای اصیل از آن ها به دست آمده بود، لااقل اثر مهر خاتم را به ما نشان می داد. اوصاف این مهر در متون متقدم اسلامی نشان از نخستین اقدامات و ضروریات تشکیل نظام دیوانی در صدر اسلام است؛ همچنین استفاده از نوشتار جای تصویر، شکل مدور، ترکیب سه-سطری، و شعارهای مذهبی از این جا در مهرهای اسلامی تجربه شده و در سراسر دوران تاریخی اسلام تداوم یافته است. ویژگی های مهر خاتم در مقالة پیش رو با روش تحقیق تاریخی- توصیفی، بررسی و تحلیل شده است.

مقاله، «خشونت» و «مدارا» را دارای‌ ارزشی‌ نسبی‌ و منوط‌ به‌ مبدأ، هدف‌ و روش‌ آنها دانسته‌ و حسن‌ و قبح‌ هر یک‌ از این‌ دو را بسته‌ به‌ عنوانی‌ می‌داند که‌ در هر موقعیت‌ بر آن‌ صدق‌ می‌کند. خشونت‌ورزی‌ و صدمه‌زدن‌ به‌ دیگران، محتاج‌ جواز عقلی‌ و شرعی‌ است‌ و به‌ همین‌ علت، اصل‌ در اسلام، بر «مدارا» و «عدم‌ خشونت» است‌ و مقاله، آیات‌ و روایات‌ بسیاری‌ را که‌ دلالت‌ بر «اصالت‌ مدارا» دارند ذکر نموده‌ و سپس‌ به‌ اسناد شرعی‌ بنفع‌ ضرورت‌ قاطعیت‌ و اعمال‌ خشونت‌ مشروع‌ و عادلانه‌ علیه‌ مواردی‌ که‌ با مدارا قابل‌ حل‌ نیست‌ می‌پردازد و توضیح‌ می‌دهد که‌ حقوق‌ و احکام‌ جزائی‌ را نمی‌توان‌ به‌ تعارف‌ با مکاتب‌ ماد‌ی‌ و تسامح‌ با مجرمان‌ برگزار کرد.

شهرت ابن منظور، به تألیف لغت نامه بزرگ لسان العرب است. ولی وی تنها در ادبیات متوقّف نشده است بلکه در علوم گوناگون آن روز، نظیر رجال و حدیث نیز تلاش های سترگی را به منصه ظهور رسانده است. ابن منظور، در نگارش هایش دو شیوه به ظاهر مخالف را در پی گرفته است: نخست، تلخیص یا کوتاه نگاری کتاب های جامع، و دوم، جامع نگاری. آن چه پیش روی شماست، بررسی شیوه تلخیص وی از کتاب تاریخ دمشق است. نویسنده مختصر تاریخ دمشق، در تلخیص کتاب مفصّل ابن عساکر، چنان هنرنمایی کرده است که این اثر را در شمار بهترین نگارش های حدیثی ـ رجالی قرار داده است. به نظر می رسد بررسی شیوه های کوتاه نگاری دانشیان بزرگی چون ابن منظور، می تواند در چگونگی تلخیص آثار حدیثی در عصر حاضر یاری رسان باشد.

واژة وحی در اسلام از جایگاه ویژهیی برخوردار است. اساس و محور اصلی آموزه های دینی و منبع همه معارف وحی است. تبلور وحی، قرآن مجید است که لفظ، صوت، حروف و زبان آن نیز از نگاه مسلمانان، کلام الهی است. هیچ مسئلهیی در اسلام جایگاه و عظمت وحی را ندارد. وحی در اسلام سنگ زیربنا است. این نکته نیز قابل تأمل است که از میان ادیان ابراهیمی تنها اسلام و از میان متون مقدس هم تنها قرآن بتفصیل از پدیدة وحی و انواع متفاوت آن سخن بمیان آورده است. بنابرین وحی در فرهنگ اسلامی مفهومی اساسی است. توجه به تاریخ اندیشه های اسلامی، نشان میدهد که سرشت وحی تا چه میزان در اندیشه های کلامی، فلسفی و مسائل دیگر دینی راه داشته است؛ حضور وحی در تمام رشته های علوم دینی آشکار است. اکنون این پرسشها مطرحند: چه دیدگاه هایی دربارة وحی وجود دارد؟ کلام درباره وحی چه دیدگاهی دارد؟ حقیقت وحی کدام است؟ امروزه کسانی که در مباحث دین پژوهی با تجارب دینی آشنا هستند، عموماً با این پرسش مواجه میشوند که آیا وحی همان تجربة دینی است یا نه؟ و آیا تجربة نبوی همان وحی است؟ این پرسشها نیز برای مسلمانان مطرح میشود که آیا وحی به مفهوم اسلام را میتوان به تجربة نبوی فروکاست؟ و آیا وحی اسلامی نوعی تجربة دینی است؟ قصد و سخن ما در این مقاله نقد و بررسی این مسائل است. همچنین در این مقاله مبانی وحی اسلامی و قرآنی با قلم روان، در عین حال استدلالی، تبیین شده است؛ بطوری که باستناد و کمک آنها میتوان، دیدگاههای مخالف را ردّ و انکار کرد. در حال حاضر، در باب سرشت و ماهیت وحی، سه برداشت و دیدگاه متفاوت وجود دارد: 1) دیدگاه گزارهیی، 2) دیدگاه تجربه دینی، 3) دیدگاه افعال گفتاری. ظاهراً نزدیکترین دیدگاه به حقیقت وحی اسلامی، دیدگاه افعال گفتاری است و دیدگاه گزارهیی هم تا حدودی با آن همخوانی دارد. در این دو نگاه به وحی، سرشت زبانی وحی مورد عنایت و توجه است. دورترین و بیگانه ترین دیدگاه نسبت به مبانی اسلامی و منظر مسلمانان، تلقی تجربه دینی از وحی است.