درخت حوزه‌های تخصصی

به کار گرفتن قصّه و حکایت برای بیان آموزه های معنوی و تشریح مفاهیم بلند عرفانی از دیرباز، مورد توجه شاعران و نویسندگان فارسی زبان بوده است. در این میان، گاه با حکایت هایی روبه رو هستیم که به دلیل ظرفیت بالای ساختاری و مفهومی، روایت هایی مشابه و گاه گوناگون از آن ها ارائه شده است. حکایتتوبة ابراهیم ادهم ازجمله این حکایت ها است. چگونگی توبه ابراهیم ادهم در اغلب منابع عرفانی ذکر شده است؛ مستملی بخاری، ابوالقاسم قشیری، هجویری، خواجه عبدالله انصاری، عطار نیشابوری، مولوی، و کمال الدّین حسین گازرگاهی در آثار خویشآن را روایت کرده اند. در این مقاله،این روایت ها با روش توصیفی تحلیلی مقایسه شده اند و از میان آن ها ساختار رواییهشت روایت و شباهت ها و تفاوت های آن هابه لحاظ میزان توجّه به عناصر داستانی بررسی شده است. نتایج حاصل از این مقایسهمُبیّنِ این نکته است که کنش های داستانی در روایت عطار نیشابوری بیش از سایر روایت ها است، صحنه پردازی تنها در روایتعطار دیده می شود، وشخصیت پردازی در تذکر ة الاولیاءبرجسته تر از هفت روایت دیگر است؛ افزون بر این موارد،عطار و قشیری با استفاده از گفت وگو های متناسب و سازگار با موقعیت و منش شخصیّت ها، بر نمایشی کردن روایت خود تأکیدی ویژهداشته اند.

تحلیل نشانه معناشناختی، به بررسی نحو ةارتباط نشانه های زبانی در نظام گفتمانی و در سطحی فراتر از جمله می پردازد. این تحلیل نشان می دهد که یک نشانه در ارتباط با سایر نشانه های گفتمانی و در نظام کلی گفتمان چه فرایندی را طی می کند تا دارای معنای خاصی شود. در این میان بررسی عناصری که زمینه ساز شکل گیری معنا هستند، اهمیت اساسی دارد. عناصری مانند شکل های بیرونی و درونی گفتمان، بعد پویای کلام، انواع گفتمان، نقش فعل های مؤثر در گفتمان، فرایند تنشی کلام، کنشگران، انواع کنش ها، ارتباط عناصر در محور جانشینی و همنشینی و مانند آن، ابزارهای مؤثر در تحلیل های نشانه معناشناختی به شمار می آیند. در این پژوهش کوشیده ایم برخی از این عناصر معناساز را در داستان لیلی و مجنون به روایت جامی بیابیم و با بررسی این عناصر، نخست نشان دهیم، نشانه های گفتمانی در این داستان چه فرایندی را طی می کنند تا منجر به شکل گیری ساختار معنایی داستان شوند؛ دوم، انواع گفتمان در این داستان را بکاویم؛ سوم، با بررسی ساختار روایی داستان به ابرساختار یا جان مایة متن دست یابیم. تحلیل نشانه معناشناختی، به بررسی نحو ةارتباط نشانه های زبانی در نظام گفتمانی و در سطحی فراتر از جمله می پردازد. این تحلیل نشان می دهد که یک نشانه در ارتباط با سایر نشانه های گفتمانی و در نظام کلی گفتمان چه فرایندی را طی می کند تا دارای معنای خاصی شود. در این میان بررسی عناصری که زمینه ساز شکل گیری معنا هستند، اهمیت اساسی دارد. عناصری مانند شکل های بیرونی و درونی گفتمان، بعد پویای کلام، انواع گفتمان، نقش فعل های مؤثر در گفتمان، فرایند تنشی کلام، کنشگران، انواع کنش ها، ارتباط عناصر در محور جانشینی و همنشینی و مانند آن، ابزارهای مؤثر در تحلیل های نشانه معناشناختی به شمار می آیند. در این پژوهش کوشیده ایم برخی از این عناصر معناساز را در داستان لیلی و مجنون به روایت جامی بیابیم و با بررسی این عناصر، نخست نشان دهیم، نشانه های گفتمانی در این داستان چه فرایندی را طی می کنند تا منجر به شکل گیری ساختار معنایی داستان شوند؛ دوم، انواع گفتمان در این داستان را بکاویم؛ سوم، با بررسی ساختار روایی داستان به ابرساختار یا جان مایة متن دست یابیم.

آرکی تایپ یا کهن الگو، مهم ترین اصطلاح مکتب روانکاوی کارل گوستاو یونگ، شامل صور کهن و افکار و امیال غریزی است که در ناخودآگاه جمعی مشترک انسان ها وجود دارند. محتویّات ناخودآگاه جمعی در اسطوره ها، مذاهب، رؤیاها، تخیّلات و آثار ادبی رخ می نمایانند. در این میان، اهمیّت آثار حماسی به عنوان تجلّی گاه اسطوره و کهن الگوها غیر قابل انکار است. در پژوهش پیشِ رو، کهن الگوی قهرمان در منظومه حماسیآرش کمانگیراثر سیاوش کسرایی بررسی و تحلیل شده است. هر انسانی در درون خود قهرمانی دارد و به سفر قهرمانی خاصّی می پردازد. این سفر درواقع، همان الگویی است که برای طی کردن مسیر خودشناسی و رشد فردیّت انتخاب کرده است. بررسی حاضر نشان می دهد که آرش که کهن الگوی قهرمان در شخصیّت او حاکم است، با طی کردن فراز و فرودهای مختصّ این کهن الگو، مسیر خودشناسی را به سرانجام رسانده و به «خود» واقعی اش پی برده است. در بُعد اجتماعی نیز ایرانیان به شناخت نسبت به هویّت جمعی و خودِ قومی و ملّی خویش رسیده اند.

از انجا که متون اسلامی چون : قران ، احادیث و سایر اثار مربوط به معارف اسلامی از دیرباز و از زمان رسمی شدن پارسی دری در ادبیات ان تاثیر جدی داشته؛ بررسی تاثیر این منابع و چگونگی ان درشعر پارسی از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است . دراین مقاله،نگارنده ضمن اشاره به متون دینی بعنوان پشتوانه ادبیّات جهان و ایران و با در نظر گرفتن تاریخ شکل گیری پارسی دری، سعی کرده است تاثیرات کلام علی (ع)‌ را در اثار منظوم شاعران سده های نخستین (‌قرن چهارم تا پایان قرن هشتم هجری ) ‌مورد بررسی و تحلیل قراردهد. براین اساس، با اتکاء به نهج البلاغه که جنبه ادبی ان بسیار قوی است و شواهد تاریخی نشان می دهد همواره مورد توجه شاعران و ادیبان عرب و عجم بوده ، سعی شده است بیانات مولای متقیان دراشعار شاعرانی چون : فردوسی ، سنایی ، نظامی ، ناصرخسرو ، اسدی طوسی و دیگر شاعران این دوره ،ردیابی گردد. بررسی انجام شده نشان می دهد اکثر شاعران این روزگار به تبع بهره گیری از ایات قران و احادیث نبوی به سخنان خداوندگار کلام ، علی (ع) ‌نیز توجه تام و تمام داشته و از رهگذر بلاغت و فصاحت ان بزرگوار ، اشعار خود را مزیّن و پرمایه ساخته اند. همچنین نشان داده شده است که به اقتضای زبان ان روزگار، موضوعات نهج البلاغه در شعر پارسی، بیشتر بصورت ترجمه ، اقتباس و اخذ مضمون بازتاب دارد و در این مورد عبارات عربی بسیار اندک است .

در این جُستار خواننده نخست با کلیاتی درباره مانویت و اسطوره آفرینش در کیش مانی آشنا می شود. آن گاه نگارنده، با تعریف نوع ادبی تمثیل و داستان تمثیلی، اسطوره آفرینش مانویت را به مثابه داستانی تمثیلی در نظر می گیرد و بر نقش تمثیل، در جایگاه یکی از ابزار های فن بلاغت در آسان فهم کردن اصول دینی، فلسفی و اخلاقی برای تودة مردم، تأکید می کند. با این مقدمات، تمثیلی مانوی به زبان پارسی میانه بر اساس الگوی اسطوره آفرینش مانی بررسی و تحلیل می شود. این داستان با بیانی نمادین به اسارت نخستین انسان در زندانِ ماده اشاره دارد. بررسی حاضر به یاری مقایسه شخصیت ها و عناصر سازنده اسطوره آفرینش مانی با این داستان تمثیلی صورت می گیرد.

مولانا در مثنوی شریف و بی بدیل خویش از عقول متعدد و متفاوتی سخن به میان آورده و گاه زبان به ستایش عقل و در جای دیگر به نکوهش آن گشوده است. در این نوشتار ضمن بیان و توضیح انواع عقل در مثنوی و تشریح کارکردها و ویژگیهای آن، دلایل ستایش و نکوهش آنها بررسی شده است. نگارنده بر خلاف برخی از صاحبنظران بر این باور است که عقل جزوی نیز با تمام آفاتی که دارد در مثنوی ذاتا مذموم نیست و پرتوی یا نیمی از دریای عقل کل است و وجودی نورانی دارد؛ ولی به سبب پاره ای از ویژگیها و محدودیتها، غالبا دچار آفات نفسانی و شیطانی می شود و راه اتصال آن به دریای عقل کل تنگ و تاریک می گردد. از این گذشته، میزان برخورداری انسانها از عقل نیز متفاوت است؛ به عبارت دیگر مولانا تساوی عقول را، که بعضی از متکلمان بدان اعتقاد دارند، نمی پذیرد و آن را با استدلال رد می کند. همچنین به اعتقاد مولانا، خداوند گاه جمادات را نیز دارای عقل و فهمی آدمی گونه می کند تا قدرت و اعجاز خویش را به اثبات رساند.

مقاله حاضر در نظر دارد تا به بررسی جایگاه و اهمیت خیال و همچنین تاثیر آن بر چهره نگاری در نقاشی ایرانی بپردازد. در این مقاله سعی بر آن است تا با بهره گیری از تفکر و نگرش عرفانی ایرانی و استفاده از آثار منظوم ادبیات پارسی و تطبیق آن با عناصر مورد اشاره در نقاشی ایرانی، تحلیلی بینامتنی ارائه گردد. در هر بخش نیز مستندات تصویری از مکاتب مختلف نقاشی ایرانی ارائه شده است تا به روشن شدن این امر که هنر تصویرگری ایران همواره و در طول تاریخ خود بهره مند از عنصر خیال بوده و با توسل به این تفکر خالق جهانی مثالی شده است، کمک نماید. بدین منظور در بخش نخست به خیال و جایگاه آن در نقاشی ایرانی پرداخته شده و در بخش های دیگر مقاله عناصر خیالی و مثالی ادبیات با چهره نگاری نقاشی ایرانی تطبیق یافته است. نتیجه حاصل از تحقیق آنکه، نقاشی ایرانی با بهره گیری از نمادها و نشانه های نهادینه شده در ادبیات منظوم که برآمده از نگرش خیال محور شاعران بوده به خلق انسان آرمانی و مثالی خود پرداخته، چنانکه این مشخصه را تا نقاشی نیمه نخست قاجار در سده سیزدهم هجری قمری به وضوح می توان شاهد بود.

هدف از این مقاله ، تفسیر تطبیقی و پدیدار شناسانه «تهوع» سارتر و «بوف کور» هدایت است ، با توجه به تجربه وجودی هستی ناب ؛ یعنی مساله بنیادین فلسفه اصالت وجود . در بوف کور و تهوع پیش فرضهای معتاد و معمول در باب اعیان و اشیا به کناری نهاده شده است . چنین تجربه ای حقیقت ناب ، بیگانه ، ممکن و بی آمیغ اشیا را آشکار می کند .

در این مقاله، نویسنده می کوشد تا به کشف و نمایاندن ساختار غزل های سعدی پرداخته و برای دست یابی بدین مقصود ابتدا به بررسی تاریخچه «مفهوم ساختار» می پردازد و سپس آن را در اشعار سعدی که دربرگیرندة دو بخش عمدة وصفی و عرفانی و رمزی است، مورد بررسی قرار می دهد.

در دهه های بیست و سی خورشیدی، گفتمان ادبی متعهّد به چپ گرایی تا حدود زیادی در جامعة ادبی ایران فراگیر شد و شعر احمد شاملو نیز از این گفتمان تأثیر پذیرفت. در این مقاله کوشش شده ابتدا از منظری برون متنی و جامعه گرایانه، برخی از شاخص ترین شعرهای متعهّد شاملو در این دوران معرّفی و کیفیّت ایدئولوژیک و متعهّدانة آن شعرها تشریح شود و آنگاه در جستاری درون متنی و زبان گرایانه، و متّکی به آرای فرمالیستی، کیفیّت هنری و ادبی این اشعار تحلیل گردد. نتیجة این تحقیق که به شیوة توصیفی و تحلیل محتوا انجام شده است، نشان می دهد که از منظر برون متنی، شعر شاملو در این دوره با تعهّد به گفتمان چپ، به وصف رویدادهای سیاسی زمانه پرداخته است و همین تعهّد، دغدغه و انگیزة اصلی سرایش شعرهای شاملو شده است. از این رو، شاعر گاهی به صراحت و گاهی نمادین، به بازنمایی ایدئولوژیک در اشعار خود دست می زند و گفتمان چپ گرای مسلّط، با خوانش های سیاسی، شاملو و شعرش را بر قلّة توجّه مخاطبان قرار می دهد. همچنین، از منظر درون متنی و زبانگرایانه، اشعار متعهّد شاملو با رویکرد غالب تأکید پیام بر مخاطب و موضوع، به زبان ارجاعی و ترغیبی نزدیک می شوند و بیشتر بر جنبة روایی عینی و رئالیستی تکیه می کنند و طبیعتاً از «ادبیّت» دور می شوند.

جاحظ نویسنده توانای عرب در حدود سال 160 هجری قمری در بصره به دنیا آمد و پس از سالها تلاش علمی و نگارش کتب ادبی به سال 255 ه .ق وفات یافت . اودارای تألیفات ارزشمند است که میتوان از کتاب های ((البیان و التبیین )) و ((البخلاء)) و ((الحیوان)) و چندین رساله دیگر نام برد هرکدام آنها از نظر ادبی میتواند بازتابی وسیع از ادبیات عربی در عصر عباسی باشد. انتقاد همواره یکی از شیوه های بارز برای بیان مشکلات و تلاش در رفع آنها بوده که یکی از آنها طنز می باشد و منظور همان ((طنز متعهد)) است‘ طنز پرداز هدفش تخریب شخصیت نیست بلکه هدف او رفع ضعف یا ارائه پیشنهاد سازنده برای اصلاح ناهنجاریهای اجتماعی است و جاحظ از این نکته مهم ادبی غافل نبوده و به همین سبب در صدد بیان مصالح و مفاسد اجتماعی در قالب طنز برآمده است . جاحظ که از پیش قراولان علم بیان و بلاغت است می دانست کلامی متناسب با مقتضای حال و مقام است که از عیوب مخلّ به فصاحت پیراسته باشد و چون دارای طبعی شوخ بوده آنچه را از طنز می دانست در جهت رفع عیوب ادبی از کلام و رفتار به کار گرفته ‘ او یکی از اولین کسانی بود که در این وادی گام برمیداشت و شیوه نگارش او تا حد زیادی تحت تأثیر همین طبع شوخ او می باشد. در کتاب ((الحیوان)) و((البخلاء)) با روشی لطیف و طنزگونه به نقد و بررسی بیان و فصاحت و بلاغت و عیوب مخل به آنها پرداخته است . جاحظ اولین کسی است که در ادبیات عربی بطور گسترده اقدام به جمع آوری و تدوین طنز نموده و پس از او کسانی همچون ابن قتیبه در ((عیون الاخبار)) وابن عبدربّه اندلسی در((العقد الفرید)) کار او را دنبال کردند. در ادامه مقاله سعی شده است قسمتهایی از سخنان طنز او را که معرف ادب طنز است آورده و در پایان به ذکر عنوانی تحت نام ((طنز در قالب هجو)) پرداخته ‘ که در این مورد ابیات پراکنده ای جمع آوری شده است . هر کدام از آنها به نحوی از اعمال نابجا و رایج در عصر جاحظ انتقاد میکند اما انتقادی توام با طنز و متمایل به هجو. برخی از این ابیات جنبه سیاسی نیز دارد‘همینطور مطالبی را در قالب نثر همراه با طنز آورده که گویای نکته سنجی نویسنده در بیان حقایق اجتماعی با اسلوب خاص می باشد. در پایان مقاله ابیات متعددی از طنز آورده شده است.

این نوشتار می کوشد تا انواع ترجمه را از دو دیدگاه زبانی متفاوت بررسی کند : 1-انواع یا قالبهای زبانی 2-ساختارهای زبانی . در دیدگاه نخست ، انواع متعددی از ترجمه بررسی می شود که از آن جمله می توان ترجمه های منظوم ، شفاهی ، ادبی - فنی ، محدود ، جامع ، ماشینی ، یکدست ، معکوس و … را نام برد ، در دیدگاه دوم - مهمترین دیدگاه - شش نوع ترجمه ارائه می شود : لفظ به لفظ (word - for- word) 2- تحت اللفظی (Literal) 3- معادل یا وفادار (Equivalent or Faithful) 4-معنایی (semantic) 5-آزاد (free) 6-انشایی یا اقتباس (Adoptation) . در این شش نوع - روش - با ذکر شواهدی از نمونه های ترجمه شده آیات قرآن کریم تلاش می شود ترجمه با موضوعاتی چون ساختارهای زبانی ،‌انسجام ، همایش یا هم نشینی ، واحد ترجمه ، زبان معیار ، تعادل در ترجمه ، ترتیب عناصر نحوی در زنجیره کلام ، تاثیر زبانی مبدا ، وابستگی به زبان مبدا و مقصد ، بلاغت ، حذف و اضافه ، کاربرد روشهای متفاوت ترجمه و … توصیف می شود.