درخت حوزه‌های تخصصی

شهر سلطانیه دارای بناها، تپه ها و، آثار طبیعی زیادی از دوره های مختلف تاریخی، قبل و بعد از اسلام است. برخی از این آثار با گذشت سالیان هنوز پا برجا مانده اند و برخی نیز بر اثر عوامل مختلف سیاسی و طبیعی تخریب و بعضا تبدیل به تپه های تاریخی شده اند، لذا طبق شواهد و متون تاریخی می توان اینگونه بیان کرد که این شهر برای حاکمان و فرمانروایان وقت، حائز اهمیت بوده است. برای شهرهای تاریخی مانند سلطانیه، با توجه به قرار گرفتن در نقطه سوق الجیشی، مسیر ارتباطی بین شمال غرب به دیگر نقاط کشور و شرایط آب و هوایی مطلوب، محل مورد علاقه بیشتر پادشاهان بوده است و همچنین اینکه سلطانیه زمانی پایتخت ایلخانان مغول بوده است، اتفاقات سیاسی زیادی رخ داده و بناهای مهم مختلفی اعم از عام المنفعه و خصوصی در شهر قدیم سلطانیه احداث گردیده است. این اتفاقات سیاسی و محل و کاربری بناهای قدیمی که در عصر حاضر با توجه به تخریب چند باره شهر، برخی از این بناها دیگر وجود ندارند، سینه به سینه نقل شده تا به امروز برسد. لذا اهمیت این چنین پژوهش ها در این است که این خاطرات و اطلاعات از زبان سالخوردگان و شخصیت هایی که در گذشته در شهر سلطانیه فعالیت های علمی داشته اند به صورت مکتوب درآید. چرا که در بعضی موارد منابع مکتوب با توجه به دستکاری های مصلحتی در تاریخ شهر بخاطر مسائل سیاسی و غیره نمی تواند پاسخگوی نیاز پژوهشگران باشد. سوالاتی که در این پژوهش مطرح می شود این است که بناها و آثاری که در عصر معاصر موجود بوده و بر اثر گذشت زمان تخریب و یا به فراموشی سپرده شده اند کدامند؟ تاریخچه و ساخت اینگونه بناها به چه دوره ای بر می گردد؟ لذا سعی شده در نتیجه بررسی ها با کمک افراد سالخورده ی بومی شهر و پژوهشگران به موقعیت چندین بنای از بین رفته و موجود اشاره کرد.

هنر دیوار نگاری قاجار در خانه های تاریخی برخلاف دوره های قبل علی رغم کم رنگ شدن وجوه رسمی و درباری اش، نقش مهمی در تزئین ابنیه تاریخی این عصر داشته است. خانه های حریری تبریز و قوام الدوله تهران، ازجمله بناهای تاریخی متعلق به اواسط دوره قاجاری اند که در تالار شاه نشین آن ها دیوارنگاره های شاخص و متنوعی وجود دارد. با توجه به قدمت و هم زمانی این خانه های تاریخی، بررسی و تطبیق نقوش آن ها به درک بهتری از رویکرد های تصویری و موضوعی هنر دیوارنگاری در این دو شهر مهم دوره قاجاریه خواهد انجامید. با توجه به فقدان اطلاعات تطبیقی در این زمینه هدف از پژوهش حاضر، شناخت، مطالعه و ارزیابی تطبیقی نقوش دیوار نگاری های خانه های حریری و قوام الدوله است. در همین راستا، دیوار نگاری های بناهای مذکور، برای پاسخ به سؤالات ذیل مورد بررسی قرارگرفته است. خانه های حریری تبریز و قوام الدوله تهران چه وجوهِ تمایز و تفاوتی از منظر ویژگی های مضامین تصویری در نقاشی های دیواری با هم دارند؟ کدام شاخصه های سبکی در دیوار نگاری های این دو بنا باعث تفاوت و تشابه آن ها می گردند؟ تحقیق حاضر؛ به روش تطبیقی- تاریخی در قالب مطالعات میدانی با حضور در محل و ثبت تصویری نگاره ها و همچنین توصیف و تشریح آن ها در کنار مطالعات کتابخانه ای به انجام رسیده است. نتیجه ی بررسی ها نشان داد: در زمینهء ترکیب بندی نقاشی های دیواری؛ فن اجرا و پیاده سازی نقوش در قاب بندی های مشخص و موضوعات متداولِ نقاشی هم عصر تفاوت های اندکی در خانه های فوق وجود دارد. به نحوی که در اکثر موضوعات مشترک تأثیر نقاشی و سبک های متأثر از هنر غرب قابل مشاهده است. علی رغم وجوه اشتراک فوق، تفاوت های محسوسی در مضامین تصویری همانند: نگاره های مذهبی، مناظر گرفت و گیر، طبیعت بیجان و همچنین درجه و مقام اجتماعی صاحبان بنا وجود دارد که به نظر می رسد گزینه آخر مهم ترین دلیل در بروز تمایز دیوار نگاری های دو بناست.

پس از فروپاشی حکومت پارتیان به دست اردشیر بابکان، در اوایل قرن سوم میلادی، قدرتی جدید به نام سلسله ساسانی روی کار آمد. تعدد آثار تاریخی به جای مانده از این دوره تاریخی به نسبت دوره پارتی، نشان می دهد که میزان فعالیت های عمرانی، مانند ایجاد شهرها، قلعه ها، پل ها و سدها، رشد قابل توجهی داشته است. بنیان تعدادی از شهرهای تاریخی ایران به دو پادشاه نخستین سلسله ساسانیان، اردشیر و شاپور، منسوب است. بیشتر این شهرها روی نواری ساخته شده اند که بین خلیج فارس و حاشیه جنوبی و جنوب غربی رشته کوه های زاگرس کشیده شده است. این نوار تنگه هرمز را به بین النهرین و سپس تیسفون متصل می کرده است. شهر بیشاپور در نقطه ای از این حوزه که رشته کوه های زاگرس کمترین فاصله تا آب های خلیج فارس را دارند، به دستور شاپور ساخته شده است. پرسشی که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت، چگونگی انتخاب هندسه شهری بیشاپور توسط طراحان ساسانی است. این مطالعه براساس تحقیقات میدانی در کنار مطالعات کتابخانه ای، شامل مطالعه تطبیقی با شهرهای هم دوره آن شکل گرفته است. تحول سیاست های حکومتی و فرهنگی از دوره پارتی تا دوره ساسانی، شامل تمایل به تمرکز سیاسی در تغییر الگوی ساخت شهرها قابل ارزیابی است. شهر گور و بیشاپور، شاخصه های نقطه عطف طراحی شهرهای جدید با دیدگاه بنیانگذاران ساسانی بودند. شهر گور نمادی از طراحی شهر برای دستیابی به قدرت و بیشاپور نمادی از مرحله استقرار و ثبات را با دیدگاه های مشترک به نمایش می گذارد. یکی از روش های مطالعه این شهرها، بررسی و تحلیل هندسه کلی آن هاست. در این مرحله، نحوه تعامل طراحی با طبیعت اطراف، از اهمیت کلیدی برخوردار است. بیشاپور نمادی از استفاده مفید از عوارض طبیعی در کنار هندسه منظم است. استفاده از محورهای عمود برهم از اصول طراحی شهر بیشاپور است. یکی دیگر از مهم ترین قواعد به کاررفته در طراحی این شهر، تقارن محوری و توجه به یک نقطه تمرکز در طرح است که در مقیاس های مختلف به کار گرفته شده است.

رون معماری یکی از نظریات مطرح پیرنیا است که معماری سنتی اصفهان و میدان نقش جهان را به دلیل شرایط اقلیمی، در راستای مشخصی می داند. هدف این پژوهش بررسی میزان درستی آن است تا ضمن نقد و بررسی یکی از نظرات پیرنیا و شناخت زوایای دیگری از معماری و شهرسازی سنتی ایران، بتوان شرایط اقلیمی اصفهان را نیز از نظر طراحی معماری شناسایی نمود. آیا به راستی میدان نقش جهان با درنظرگرفتن رون اصفهانی و شرایط اقلیمی طراحی گردیده و معماری سنتی اصفهان در راستای این رون است؟ در این پژوهش با روشی کیفی-تحلیلی به بررسی اقلیم و نظرات مختلف درباره راستای میدان و عوامل مؤثر بر آن پرداخته شد و با روشی کمّی، فراوانی خانه های تاریخی اصفهان در این جهت گیری به دست آمد. نتایج نشان می دهد که اقلیم تأثیر چندانی بر جه تگیری میدان نداشته و اگرچه رون اصفهانی بهترین جهت گیری برای اصفهان است، اما این راستا در معماری سنتی اصفهان از فراوانی چندانی برخوردار نمی باشد.

متاسفانه بیش از سه دهه متناوب است که در غم ازدست رفتن هویت اسلامی ایرانی معماری گذشتگان خود، به ظاهر به سوگ نشسته و مدام شِکوه از آن داریم که هویت ارزشمند و الهی هنر فاخر و معماری شکوه مندمان از میان رفته است. و در پی بازیافتن آن و کشف راه چگونه بازگردانیدن آن نیز، بسی عاجزانه کوشیده و به هر در و دروازه شناسا و ناشناسایی رفته، حلقه گدایی بر در کوفته و آن را با گریه و زاری طلب کرده ایم. حتی عزیزان وفادار به آن دوران باشکوه، بیکار ننشسته و بسیار کوشیده و می کوشند تا دوباره جنازه در گور رفته و پوسیده برخی از درگذشتگان آن نوع از هنر و معماری را از دل خاکِ بالذّات فناپذیر بیرون کشیده، بر تخت حاکمیت فکر و ذهن خود نشانده، یا در مقام نمونه و الگویی برترین، از آن ها کپی برداری کنند. متاسفانه نه تنها بر این فعل حرام و شنیع خود (نبش قبر مردگان) افتخار می کنند، دیگران را نیز به پیروی از عمل ناپسند و دل خراش خویش ترغیب و تشویق می کنند! سطور فوق نباید این گمان را به ذهن مخاطبان عزیز و گرانقدر بیاورد که فلانی مدافع معماری فاقد هویت امروز ایران است. بلکه در نظر است: بسیار از گم شدن چیستی حقیقی و حقیقت شخصیت خود و هنر و معماری گذشته پرافتخار خود دم می زنیم، ولی تاکنون، بنا بر این نقل گفته قرآنی مرحوم حاج محمد اسماعیل دولابی، حتی چندگام در پی یافتن و کشف «جای پای گم شدگی» خود نرفته و نگشته ایم. اینکه راستی ما از کجا و در کجا و برای چه گم شدیم؟! ایشان می گفت: هوشمندان عالم که به دنبال پیدا کردن « جای پای گم شدگی» رفتند، چون گم شده خود را یافتند و بر هندسه نقش آن جای پا نیک نظر کردند، جای پای «خود» را دیدند! آری، آن ها «خود» را (یا همان «خویشتن حقیقی خود» را) گم کرده بودند، و لذا گم شده بودند. آن ها «حقیقت نفس» خود را که «پرورش دهنده» و بلکه «حقیقت خداوندگار خالق و به کمال آورنده» خود «الله تبارک و تعالی» را گم کرده بودند و در نتیجه آن شد که هندسه نفسی و اندیشه الله محور خودشان و به تبع، هندسه دانش مدار هنر و آثارشان نیز از جایگاه اصل خود بیرون رفت و گم شد. راستی، نکند دلیل گم شدن ما نیز گم کردن حقیقت وجودی خودمان یعنی «گم شدن عقلانیّت و خِردمحوری» است؟ پاسخ به این سوال، هدف اصلی این مقاله است. اینکه: ما و هنرمان به گناه فاحش و نابخشودنیِ «فسق» دچار شده و خود و با دست نادانی و هوس مداری ظالمانه خود، رَحِمِ رشددهنده و شکوفاکننده هندسه آسمانی روح و جسم و آثار خود، یعنی رحمانیّت پرورش دهنده حضرت «رحمان» را دریده و با پای خود از آن بیرون رفته و به تبع، از تغذیه لحظه به لحظه اندیشه رحمانی و صورت آسمانی، از شکوفایی و شکوفندگی نوبه نو و فرآیندمدار کالبد مادّی، و در مجموع و از هرجهت، از همراهی و هم پایی با قافله رونده و پوینده رشد کمال محور و رسیدن به هدف مقصود بازمانده ایم! و هدف دیگر این مقاله: شرح زندگی جاودان «حقیقت بی زمان معماری اسلامی» و پویندگی دانش مدار آثار ظاهری و زمان مند آن است، شرح این معنا که: هنر اسلامی، در سازوکار موجودیت کلّی و حکمت بنیانِ خود، مبتنی بر بی زمانی اصول عقلانی حاکم و بر «هستی کلّی»، و در هندسه ساختمانی سلول های زنده و پوینده پیکره مادّی هریک از ریزبخش ها، با اصول و مبانی تکنولوژیکی دانش مدار و زمان مند «هستی جزئی» همراه است.

میدان نقش جهان از میدان های تاریخی مهم ایران و جهان است که در طول تاریخ چندصد ساله خود دچار دگرگونی های فراوانی شده است. این دگرگونی ها عمدتاً شامل محوطه و فضای باز میدان، ابنیه و عناصر پیرامونی میدان نسبتاً در همان وضعیت دوران صفویه بوده و ترکیب کلی کالبدی فضایی میدان بر خلاف بسیاری میدان های دیگر از جمله میدان کهنه اصفهان تقریباً دست نخورده باقی مانده است. به همین منظور در این مقاله ضمن بازنمایی وضعیت پیشین و اولیه فضای باز میدان در دوره صفویه و بررسی ارزش های فضایی میدان در آن دوره، سیر تحولات تاریخی فضای باز میدان در دوره های بعد به ویژه در وضع کنونی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق، تحلیلی تاریخی بوده و در این راستا از سفرنامه های دوران صفویه، متون تاریخی و اسناد تصویری مرتبط با میدان نقش جهان بهره برده شده است. در ارتباط با وضع کنونی میدان اکثر اطلاعات حاصل برداشت های میدانی است. هدف از این بررسی ها، بازنمایی وضعیت اولیه فضای باز میدان در دوره صفویه و مستندسازی تحولات تاریخی آن در دوره های بعد به ویژه در وضع کنونی است تا بدین وسیله زمینه مقایسه تطبیقی ارزش های محیطی فضای باز میدان در این دوره های تاریخی فراهم آید. علاوه بر این، مقاله مسایل موجود در فضای باز میدان در وضع کنونی را مورد بررسی قرار داده و در انتها پیشنهاداتی را برای رفع این مسایل مطرح کرده است. نتایج مقاله نشان می دهد که وضعیت پیشین فضای باز میدان در دورة صفویه ویژگی های مطلوبی چون آسایش اقلیمی، سرزندگی و مناظر شاخص را به وجود آورده بود که امروز به دلیل تغییرات فضای باز میدان برخی از آنها از بین رفته و برخی تضعیف شده اند. با این وجود می توان از طریق بازپیرایی فضای باز میدان ضمن نزدیک کردن فضای باز میدان به وضع اولیه و اصیل خود در دوره صفویه، زمینه افزایش برخی کیفیت های فضایی که در میدان های دوره صفویه بسیار پررنگ بوده است را فراهم آورد.