منظر

در آثار برجای مانده و بدست آمده از دوران کهن، تصاویر و نقوش اجرام آسمانی، انسان، حیوان، گیاه و سنگ جلب نظر می کند، که با بررسی این نقوش رابطه تنگاتنگ و نامریی و مفاهیمی فراتر از شکل ظاهری آنها به دست می آید. تمام آثار و شواهد، بیانگر این مسئله می باشند که نقش های کهن در بین اقوام و ملل مختلف بیشتر ریشه در فرهنگ، مذهب و باورهای قومی مردمان دارد. برای شناخت این نشانه ها باید آثار برجای مانده و یافته شده از دوران گذشته مورد پژوهش و بررسی قرار گیرند.

در متون تاریخی کلاسیک به شواهدی از معماری محیط و منظر و دسکره در ناحیه کرمانشاهان و بیستون عهد ملوک عجم و أکاسره اشاره شده است. از قدیمی ترین آنها «ألاعلاق النفسیه» اثر «إبن رسته» (290 ه. ق) و« المسالک الممالک» نوشته «اصطخری» (ح. 320 هـ. ق) به یادگار مانده است. شواهد باستان شناختی موجود، صحت این گزارش های تاریخی را تأیید و تأکید می کند که سه شکارگاه سلطنتی بیستون، طاق بستان و کنگاور تنها نمونه های نادر و منحصر به فرد از معماری محیط و منظر و ساخت کوشک و دسکره در ایران باستان هستند که تاکنون کشف و گزارش شده اند. در عهد ساسانی، صفحه حجاری شده ناتمام فرهاد تراش در سینه کوه بیستون در پیوند با آثار معماری مکشوف از ناحیه موسوم به دهکده بیستون، مجموعه یک دسکره و شکارگاه سلطنتی را شکل می داد که از الگوی باغ ایرانی تبعیت می کرد. در شهر کرمانشاه نیز، حضور هماهنگ عناصر طبیعی آب، کوه و بیشه و نیز صحنه های حجاری شده نخجیر سلطنتی، همگی در اشتراک با یکدیگر، سراب طاق بستان را یک دسکره و شکارگاه سلطنتی معرفی می کند. ویرانه های سنگی معروف به معبد اناهیتا در شهر کنگاور استان کرمانشاه نیز هرچند که اثری از عهد اشکانیان معرفی می شود، اما در اصل نه یک معبد پارتی و پرستشگاه الهه اناهیتا، بلکه دسکره و اقامتگاه ییلاقی سلاطین ساسانی بوده است.

تلاش براى بازسازى زندگى پس از مرگ دربهشت بر روى زمین در باور بسیارى از فرهنگ ها از جمله ایران یکى از دلایل ایجاد فضاهایى مانند باغ شده است. در مورد این موضوع که باغ ایرانى تمثیلى از بهشت و کوششى در رسیدن به بهشت آرمانى در این دنیا است، نوشته هاى بسیارى وجود دارد که در این بین تأثیر چهار نهر بهشتى در فرم و هندسه باغ، به صورت برجسته ترى نمایش داده شده است. مقاله حاضر با تأکید بر تأثیر معنایى بهشت در طرح اندازى باغ ایرانى، بر آن است تا به نقد تأثیر صورى بهشت بر هندسه باغ بپردازد. در مورد باغ هاى پیش از اسلام، اعتقاد ایرانیان به تقسیم دنیا به چهار قسمت و در مورد باغ هاى پس از اسلام نهرهاى چهارگانه بهشت موعود در قرآن از دلایل ایجاد هندسه چهاربخشى در باغ به شمار می روند. هدف این نوشتار تحلیل یا نفى تأثیر معنایى بهشت و آرزوى ایرانیان در ساماندهى منظر به مثابه بهشت نیست بلکه تأثیر صورى آن را نفى می کند. آنچه درباره تقسیم جهان به چهار بخش وجود دارد یا برگرفته از افسانه ها و یا کتاب مقدس یهود (تورات) است که باغ عدن را منزلگاه نخستین انسان مى داند، و سند مکتوبى بر این مدعا وجود ندارد که ایرانیان پیش از اسلام نیز جهان را تشکیل شده از چهار بخش می دانستند، بلکه آموزه هاى دینى زرتشت مبین نظریات دیگرى در این باب است.

افتتاح موزه هنرهاى بدوى (premiers musée des arts) در تابستان 2006 در پاریس، تحقق رویایى قدیمى است که به دنبال درخواست رییس جمهور وقت فرانسه، «ژاک شیراک»، با هدف اختصاص مکانى براى گفتگوى فرهنگ ها و به نمایش گذاشتن هنر و تمدن هاى فراموش شده حوزه آسیا، آفریقا، آمریکا و اقیانوسیه، به اجرا در آمد. پاریس، شهرى است که تا پیش از این میزبان موزه هاى هنرى بزرگى چون ،«ورساى»، «هنر مدرن پمپیدو» و «هنرهاى ملى آسیا» بوده است. طراحى این پروژة نسبتاً عظیم و قابل توجه، از طریق یک مسابقه بین المللى به ژان نوول (Jean Nouve) معمار مشهور فرانسوى سپرده شد. با توجه به نیازهاى خاص پروژه همچون توجه به هویت شهرى، دسترسى و مکان یابى مناسب، سایتى به مساحت 25000 متر مربع در کنار برج ایفل و در حاشیه رودخانه «سن» براى آن مد نظر گرفته شد. «ژان نوول» بخش بزرگى از سایت (در حدود 17500 مترمربع) را، به فضاى باز و باغى عمومى اختصاص داد تا به این ترتیب موزه با زندگى شهر و منطقه ویژه اطرافش ارتباط مناسبى برقرار سازد. به این منظور حجم موزه به صورت پیلوت، بالاتر از سطح سایت در نظر گرفته شد و طراحى محوطه خارجى موزه یعنى باغ «ساحل برانلى» (Quai Branly) به معمار منظر ""ژیل کلمان"" محول گردید. ژیل کلمان در طراحى این باغ که از آخرین پروژه هاى اجرا شده وی نیز به شمار میرود به بهترین نحو از پتانسیل نهفته در گیاهان متنوع براى رساندن مفاهیم مورد نظر در طراحى پروژ هاى با این حجم بالا از استعاره و نمادپردازى بهره برده است. این نوشتار در پى آن است تا از وراى نقد و نگاه به کلیت طرح در کنار خرد فضاهاى متنوع شکل گرفته در باغ موزه برانلى، رویکردهاى کلمان را در طراحى این پروژه مورد نقد و کاوش قرار دهد.

کشور فرانسه در دهه 1980 میلادى در پاسخ به توسعه و رشد کنترل نشده صنایع در شهرها که کیفیت زیست محیطى و حیات اجتماعى شهروندان را مخدوش کرده بود، سیاستى براى نوسازى شهرى در نظر گرفت که جنبه هاى کالبدى، اقتصادى و اجتماعى را به طور هم زمان در بر میگرفت. پارک آندره سیتروئن نتیجه این سیاست و نقطه آغازى براى این بازسازی ها بود. هدف طرح تبدیل فضاى آلوده و رها شده شهرى به یک فضاى سالم و اجتماعى بود. امروز این پروژه در قلب پاریس به عنوان نمادى از طراحى پست مدرن در دنیا شناخته می شود و مکانى مناسب براى درک کانسپت هاى اکولوژیک ژیل کلمان به ویژه ایده ""باغ در حرکت"" اوست. ژیل کلمان به عنوان طراح قسمت شمالى پارک سیتروئن، ایده هاى ناب طراحى منظرش را در قسمت هاى مختلف پارک شامل : باغ سفید و باغ سیاه، باغ حواس، باغ در حرکت و دوگلخانه بزرگ به نمایش گذارد. برخورد اکولوژیک کلمان با پارک در تضاد با رویکرد سخت معمارانه «آندره پرووست»، اثرى ماندگار را در تاریخ معمارى منظر بر جاى گذارد. این نوشتار تلاش می کند در کنار معرفى و نقد فضاهاى مختلف پارک سیتروئن رویکردهاى طراح در ساخت این فضاها را نیز مورد بررسى قرار داده و از وراى آن، نظریه هاى کلمان در برخورد با طبیعت را معرفى نماید.

ژیل کلمان در طول دوران فعالیت حرفه ای خود، چهار ایده و کانسپت از منظر و نحوه دخالت در آن، ارائه کرده و در پروژه هایش به کار برده است. نظریه ""باغ های مقاومت"" آخرین ایده و حاصل فعالیت سال های اخیر او است. آنچه در ادامه می خوانید ترجمه ای از مقاله ""Les jardins de résistance"" است که توسط ژیل کلمان در معرفی این نظریه نگارش شده است. در این منشور، ژیل کلمان از خلال روایتی هفت پرده ای به صورتی حماسی و رومانتیک به بیان نظریه باغ های مقاومت می پردازد. مقصود کلمان از با غ های مقاومت، مجموعه ای متکثر از فضاهایی است که او تعبیر باغ به آنها می دهد و به صورت هسته های مقاومت با گستردگی در تمام سطح زمین به حفاظت از ذخایر طبیعی و سبز آن در برابر آسیب های پیش روی بشریت می پردازد. وی سیستم درهم تنیده و پیچیده حاصل از این نظریه را امیدی برای ادامه حیات سیاره زمین می داند. در واقع، این نوشتار کلمان، صحنه سازی تئاتر گونه ای است که رویارویی اکوسیستم طبیعی زمین در برابر هجوم سرمایه داری و زیاده خواهی بشر را به تصویر می کشد. او تلاشی را در ادامه سنت با غسازی نوع بشر معرفی و تبیین می کند و آن را به صورت هسته های مقاومت ما در برابر نابودی ذخایر زمینی و نجات نوع بشر ارائه می دهد. نکته جالب توجه، تاکیدی است که او بر جدا بودن این هسته ها از یکدیگر دارد؛ در واقع سیستم پیشنهادی کلمان را مجموعه ای از هسته های مستقل تشکیل می دهد که در نهایت در ترکیب با ایده باغ سیار های در مجموعه ای یکپارچه جای می گیرد.

نقش مشارکت مردمی و رابطه متقابل دولت و مردم در توسعه، از عوامل بسیار مهمی است که باید در هر برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گیرد. با مشارکت مردم و کاستن از تمرکزگرایی دستگاه ها و سازمان های دولتی، می توان قدرت تصمیم گیری را به سطوح عمومی تر و محلی تر منتقل کرد. هرگاه مردم در اجرای فعالیت ها، پروژه ها و برنامه های توسعه، مشارکت داشته باشند، دسترسی به اهداف این پروژه ها آسان تر و همچنین اقدامات و برنامه های توسعه نیز بر نیازها منطبق بوده و پایدار خواهد ماند. عدم مشارکت مردم در پروژه ها و طرح های شهری از مسایل عمده ای است که کشور ما از آن رنج می برد؛ به این معنی که در فرایند برنامه ریزی، تصمیم گیری و اجرای یک طرح، مردم یا اصلاً نقشی ندارند یا نقش آنها بسیار کمرنگ است. این در حالی است که در نظر گرفتن راه حل های متعدد برآمده از خواسته های مردم، امکان برقراری ارتباط مستقیم بین اهداف طراحی و راه حل پیشنهادی را فراهم می سازد و می توان از تناسب راه حل انتخابی با اهداف طرح اطمینان داشت. این نوشتار تجربیات نوسازی بافت فرسوده محله «نعمت آباد» واقع در منطقه 19 شهرداری تهران را در قالب دفتر محلی نوسازی طی سال های 88 تا 89 و میزان مشارکت مردم در طرح های نوسازی و بهسازی بافت فرسوده را معرفی می نماید.

ظهور نظریات توسعه درون زا از اوایل قرن بیستم تاکنون، نیاز به مرمت بافت های فرسوده درونی شهرها را الزامی می کند. بافت های فرسوده به دو دسته کلی واجد ارزش و فاقد ارزش تقسیم می شوند. جدیدترین رویکردهای مرمتی، با توجه به بیانیه ها و منشورهای جهانی، با جامع نگری، سعی در تکیه بر میراث موجود در بافت های فرسوده واجد ارزش و تلفیق اقتصاد و فرهنگ و احیای پایدار بافت های تاریخی از طریق تعیین نقش آنها در سازمان فضایی شهر دارد. یکی از رویکردهای مطرح در این زمینه، رویکرد گردشگری در برنامه ریزی شهری است. این مقاله ضمن معرفی مفهوم توسعه خلاق با بررسی دو نمونه موردی محله «تئودوس استیونز و لیدا همیلتون»، و اسکله «کلارک» سعی در معرفی رویکرد گردشگری به عنوان ابزاری کارآمد جهت دستیابی به توسعه خلاق و برشمردن تعدادی از اصول آن را دارد.

در دوران معاصر، عدم اتخاذ تدبیر مناسب و فقدان عزم بازدارنده عوامل فرسودگی، منجر به افزایش وسعت فرسودگی های شهری به خصوص در بافت های کهن شده است. اقدامات اخیر نیز که با عنوان «طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری» و همچنین با عناوین «طرح های ساماندهی»، «طرح های ویژه بافت های مسئله دار» و یا «طرح های منظر شهری» مطرح می شود، در روند مطالعات خود به بررسی راهکارهای محرک توسعه در بافت مذکور می پردازد و در نهایت با ارائه پروژه هایی در مجموعه، آن را به عنوان عوامل محرک در نوسازی، بهسازی و یا توانمندسازی بافت معرفی می کند. بنابراین بررسی و ارزیابی رویکردهای موجود در نوسازی بافت های فرسوده و عوامل تأثیرگذار بر تحریک توسعه در چارچوب بهسازی و نوسازی این گونه بافت ها هدف این پژوهش است.

مردم به دلایل زیادی از قبیل آینده بهتر زندگی، کار، حقوق بیشتر، دسترسی به آموزش و تصور اینکه زندگی مدرن در شهرها روی می دهد، به شهرها مهاجرت می کنند. کیفیت زندگی را می توان با معیارهای مختلف از قبیل سطح درآمد، سلامت، سطح تحصیلات، دسترسی به تسهیلات فرهنگی و غیره ارزیابی کرد. در این میان می توان به فراهم بودن فرصت های تفریحی در باغ ها، پارک ها، جنگل ها و دیگر مناطق طبیعی در کنار رودخانه ها و سواحل نیز اشاره داشت. شواهد بسیاری نشان می دهد که دسترسی مطلوب به فضای باز و سبز، به معنی نزدیکی کافی به محل سکونت مردم به نحوی که امکان دسترسی به این اماکن تفریحی در موقع احساس نیاز و بدون استفاده از وسایل نقلیه فراهم شود، از عوامل کمک کننده ای است که می تواند در کاهش استرس و افزایش ورزش و بازی کودکان نقش موثر داشته باشد.