دین به زندگى معنا مى بخشد (مقاله پژوهشی حوزه)

لوییس هاپ واکر نام مستعار نویسنده اى است که خوش دارد گمنام بماند. در این مقاله, واکر مى گوید: دین, به خصوص دین خداباورانه, معناى خاصى به زندگى مى بخشد که در جهان بینى هاى غیر دینى وجود ندارد. وانگهى, استقلالى که سکولاریست ها برایش ارزش قائلند (و گاهى آن را بیش از ارزش واقعى اش ارج مى نهند) با ایمان دینى کاهش معتنابهى نمى یابد.

چند سال پیش, به هنگام زنگ تفریح, با تعدادى از دانشجویان در راهروى دانشکده درباره اهمیت دین در جامعه خودمان بحث مى کردم. من, که در آن زمان لاادرى مذهب بودم, داشتم پیش یک مسیحى متدیّن و متعبّد اعتراف مى کردم که چقدر خوب مى شد اگر دعاوى خداباورانه صادق بودند, زیرا در آن صورت, جهان فقط امرى مربوط به تصادف و ضرورت نبود, داستانى غم انگیز با پایانى غم انگیزتر نبود, بلکه به جاى آن, (جهان متشخص و انسان وار مى بود; موهبتى از جانب پدر آسمانى ما, که مبنایى براى معنا و هدف فراهم مى آوَرَد).
در آن حال, زن پخته اى که دانشجوى کلاس دیگرى بود, و من مى دانستم که ملحد است, سخنان مرا اتفاقى شنید و ناگاه از میان گروهى که مشغول نوشیدن قهوه بودند به سمت من هجوم آورد و با عصبانیّت و پرخاشگرى گفت: (این نفرت انگیزترین سخنى است که تاکنون شنیده ام.) از او پرسیدم چرا این طور فکر مى کنى؟ پاسخ داد: (دین مانع رشد و بلوغ بشر است. ما به یک پدر بزرگِ آسمانى نیازى نداریم. ما حاجت مند رشد و بلوغیم و نیازمندیم که خود والدین خود گردیم).
سخنان این خانم مرا به یاد این جمله مشهور نیچه انداخت که حال که (خدا مرده است) و ما آن یگانه قدسى را کشته ایم, باید خودمان خدا شویم تا شایسته کارى که کرده ایم به نظر آییم. [در واقع] آن زن ملحد, استقلال و خود مدبّر خویشتن بودن1 را بر معنادارى ترجیح مى داد و مدعى بود که دین درست نقطه مقابل این کار را مى کند.

به عبارت دیگر, آن زن دو مدعا داشت:
1. آزاد بودن یا خود مدبّر خویشتن بودن مهم تر است از این که آدمى معنا یا هدفى باشکوه و عظیم براى زندگى داشته باشد.
2. [آرى] دین, معنا یا هدفى بزرگ براى زندگى فراهم مى آورد, اما نمى گذارد آدمیان آزاد باشند یا خود تدبیر امور خویش را برعهده گیرند.
من در طى این سال ها به پاسخ این زن بسیار اندیشیده و به این نتیجه رسیدم که او در هر دو مورد برخطاست. در این مقاله, از دین در برابر دو مدعاى این خانم دفاع مى کنم و مى کوشم تا نشان دهم که معنادارى و خود تدبیرى, هر دو عناصر ضرورى یا مهم براى یک زندگى ایدئالند و در یک نظام دینى, آن دو با یکدیگر سازگارند.
اجازه دهید از مدعاى اول آغاز کنم و آن این که آزاد بودن مهم تر از معنادار بودن زندگى است. ابتدا بگذارید الفاظى را که به کار مى بریم تعریف کنم. مقصود من از (خود تدبیرى), حکومت بر خویشتن است; یعنى این که آدمى بتواند براساس ادلّه اى قوى دست به گزینش بزند, نه آن که تهدیدها یا نیروهاى بیرونى او را وادار به کارى کنند.
مقصود من از (معنا)ى زندگى آن است که زندگى داراى هدف, منطق یا طرحى ذاتى است. حال این هدف مى تواند خوب, بد یا خنثى باشد. براى چیزى که هدف بدى دارد مى توان این مثال را آورد: فعالیت مسموم کردن مخزن آبى که جماعتى براى گذران زندگى خود به آن وابسته اند. براى کارى که هدف خنثایى در پشت آن است مى توان این مثال را آورد: پرسه زدن براى وقت گذرانى, (البته سخن قابل دفاعى است که این کار, بسته به شقوق و اوضاع و احوال موجود, بد یا خوب است, و اگر شما چنین فکرى دارید, در این صورت, یا خودتان مثالى بیاورید و یا مقوله هدف خنثى را کنار بگذارید). براى هدف خوب هم مى توان این مثال را آورد: حفر یک چاه براى تهیه آب مورد نیاز یک جماعت.
حال به نظر مى رسد که خودفرمانروایى, به مثابه یک ارزش, از هدف هاى خنثى و بد, ارجمندتر است, زیرا خودفرمانروایى ارزشى مثبت دارد, حال آن که این دو مقوله دیگر واجد این ارزش نیستند. خودفرمانروایى شاید براى ما ارجمندتر از پاره اى از هدف هاى خوب باشد, اما به نظر نمى رسد که برتر از همه اهداف خوب باشد. در عین حال که آزاد بودن2 مى تواند از داشتن این یا آن هدف اتفاقى در زندگى ارجمندتر باشد, آزادى را به واقع, نمى توان جداى از مفهوم هدفدارى فهم کرد. آزاد بودن به این معناست که وقتى آدمى مى خواهد براى رسیدن به هدف G فعل A را انجام دهد, قادر به انجام آن باشد. بنابراین, دو مفهوم هدف و آزادى به هم مرتبطند. اما آن زن ملحد, منظورى بیش از این داشت. در واقع, مقصود او این بود که اگر او ناگزیر باشد میان آزادى اراده و زندگى در جهانى که یک قدرت الهى بر آن حاکم است یکى را برگزیند, اولى را برخواهد گزید. اما ظاهراً این سخن از دو جهت غلط است: 1. این سخن از خودفرمانروایى یک مطلق ناموجّه مى سازد. 2. این سخن یک دوشقّیِ کاذب ایجاد مى کند.
1. دو موقعیت را در نظر بگیرید: در موقعیت A شما به اندازه الآن آزادید (یعنى شما 100واحد خودفرمانروایى دارید ـ این واحدها را اصطلاحاً (اتم هاى خودفرمانروایى) مى گوییم), اما عمیقاً بدبخت و بیچاره اید, زیرا در یک اتاق بزرگ و جالب هستید که دربِ آن قفل است و به تدریج پر از گاز سمى مى شود. شما تا پنج دقیقه دیگر هر کارى بخواهید مى توانید انجام دهید, ولى پس از آن خواهید مرد. اما در موقعیت B, شما فقط 95 اتم خودفرمانروایى [=آزادى] دارید (یعنى کارهاى کمى وجود دارد که شما قادر به انجام آن در این جهان نیستید ـ مثلاً ارتکاب زنا یا کشتن همسایه خودتان), اما نور خورشید و هواى تازه به تدریج اتاق را پر مى کند. حال کدام جهان را شما انتخاب مى کنید؟ من موقعیت B را برمى گزینم, زیرا به نظر من, خودفرمانروایى تنها ارزش در جهان نیست و چنین نیست که همواره ارزش درجه اول باشد. من فکر مى کنم کثیرى از ما مایلند چند اتم خودمانروایى و خود تدبیرى را از دست بدهند, و در مقابل, به مقدار زیادى بر سعادت خود بیفزایند. به گمان من, جهانى با یک هدف خوب, جهانى خواهد بود که در آن ما حاضر باشیم چند واحد آزادى را از دست بدهیم. اگر به ما گفته مى شد که ما مى توانیم فقر, جنایت و رنج هاى بزرگى را که در جهان وجود دارد از این راه که هریک یک اتم خودفرمانروایى را قربانى کنیم از بین ببریم, آیا ما این کار را نمى کردیم؟ اگر حاضر مى بودیم این کار را انجام دهیم, پس خودفرمانروایى یک ارزش مطلق نیست که همواره بر هر ارزش دیگرى تقدّم داشته باشد, بلکه ارزشى مهم در میان ارزش هاى دیگر است.
من به مدعاى دوم آن خانم ملحد مى پردازم که دین همواره هدف را بر خود مدبّر خویشتن بودن برتر مى نشاند. من فکر مى کنم سخن این خانم سوء برداشت یا سوء فهمى است از آن چه برگزیده ترین ادیان براى تحقّق آن تلاش مى کنند. چنان که عیسى در انجیل یوحنا (32/8) مى گوید: (شما حقیقت را خواهید شناخت و حقیقت شما را آزاد خواهد کرد). خداباورى, به جاى این که آزادى و معنادارى را در مقابل هم ببیند, آن دو را چنان به یکدیگر گره خورده مى بیند که نمى توان آن ها را از یکدیگر بازگشود. از آن جا که خداباورى مدعى است حقیقت را درباره جهان در اختیار ما مى نهد, و از آن جا که داشتن باورهاى صادق در رسیدن به اهداف آدمى واجد اهمیت است, پس نتیجه مى گیریم که خودفرمانروایى ما عملاً به هنگام دراختیار داشتن حقیقت هدف زندگى افزایش مى یابد. اگر ما بدانیم که چرا در دار دنیا هستیم و واقعاً چه حق انتخاب هایى در سرنوشت ما وجود دارند, در مورد کورى که عصاکش کورى دیگر است, هوش مندانه تر قادر به انتخاب خواهیم بود.
در حقیقت, دینِ مبتنى بر خداباورى (منظورم یهودیت, مسیحیت و اسلام است, که البته این تعبیر مى تواند در بسیارى از اشکال دین هندو و ادیان افریقایى هم مصداق داشته باشد) مدعى آن است که در برابر ما شقوقى قرار مى دهد که واجد بیش ترین اهمیت اند, به طورى که اگر این دین برحق باشد, جهان خیلى بهتر (بى نهایت بهتر؟) است از زمانى که برحق نباشد.
بگذارید این نکته را شرح و بسط دهیم. اگر خداباورى صحت داشته باشد و موجودى متعالى, خیرخواه و حاکم بر جهان وجود داشته باشد, هشت مدعاى زیر صادق خواهند بود:
1. ما تبیین قانع کننده اى از منشأ و قوام جهان داریم. ما فرآورده تصادف و ضرورت یا نتیجه یک انفجار عظیم3فاقد هویّت انسان وار نیستیم, بلکه نتیجه کار یک موجود آسمانى هستیم که مراقب ماست. همان طورى که ویلیام جیمز مى گوید که اگر دین صحت داشته باشد (عالم براى ما دیگر صرفاً یک آن (it) نخواهد بود, بلکه یک تو (Thou) خواهد بود… و هرگونه ارتباط ممکن میان دو شخص, میان انسان و عالَم هم ممکن خواهد بود…). ما با آگاهى از این امر که جهان محسوس بخشى از یک جهان روحانى تر است که معناى خود را از آن مى گیرد, على رغم وجود شرّ در عالم, ارتباط سازگارانه ذاتى اى میان جهان ما و واقعیت متعالى وجود دارد, مى توانیم آرامش یابیم.
2. خیر بر شرّ غلبه خواهد کرد ـ ما در مبارزه با بدى ها تنها نیستیم, بلکه خدا در این نبردگاه جانب ما را گرفته است. پس من و تو نبرد بیهوده نمى کنیم ـ ما سرانجام پیروز خواهیم شد. این اندیشه پیروزیِ نهاییِ خوبى بر بدى به ما قوّت قلب خواهد داد تا به جنگ بر ضد هرگونه بى عدالتى و ظلم و جور ادامه دهیم و این در حالى است که غیر متدیّنان محاسبه مى کنند که نیروهاى شرّ در برابر خیر, آن قدر زیادند که جنگ با آن ها بیهوده است.
3. خدا ما را دوست دارد و دل نگران ماست ـ عشق او ما را به پیش مى راند (2قرنتیان 7/5) و لذا ما براى انجام کارهاى نیک اخلاقى, از جمله ایثارهاى4 بزرگ, انگیزه قوى ترى داریم. ما زندگى عمیقاً اخلاقى خواهیم داشت تا سپاس عمیق خود را به موجودى که ما را دوست دارد و ما نیز او را دوست داریم, عرضه کرده باشیم. سکولاریسم فاقد این احساس عشق جهانى است و بنابراین, تصادفى نیست که نتوانسته است قدّیسانى اخلاقى چون عیسى, قدّیس فرانسیس, گاندى, مارتین لوتر کینگ و مادر ترزا بپرورد. شما حاجت مند عشق ویژه اى هستید تا بتوانید دست از جهانى پر از اسباب فراغت بردارید و به یک جزیره دور افتاده بروید و به جذامیان خدمت کنید; کارى که پدر دامین کرد.
4. ما پاسخى داریم به این سؤال که چرا اخلاقى باشیم ـ پیداست که اخلاقى بودن به سود شماست. اخلاق سکولار در پاسخ به این سؤال که چرا وقتى که اخلاقى بودن به سود تو نیست, و مى توانى با عملى خودخواهانه زندگى را به نحو سودآورى به پیش برى, باید اخلاقى باشى, با مشکلى جدّى روبه رو است؟ اما چنین مشکلى در اخلاق دینى پدید نمى آید, زیرا شرّ واقعاً براى شما بد است و خیر واقعاً براى شما خوب است.
5. عدالت عالم گیر بر جهان حاکم است. ترازو دقیق کار مى کند و بنابراین, به هرکس چیزى داده مى شود که مطابق شایستگى اخلاقى اش, استحقاق آن را دارد.
خوش شانسى اخلاقى وجود ندارد (مگر آن که لطف الهى را که سرانجام غلبه خواهد کرد نوعى (خوش شانسى) تعبیر کنیم), بلکه در مورد هرکس بر این اساس داورى مى شود که چگونه از توانایى هایش استفاده کرده است (انجیل متّى, باب25).
6. همه انسان ها ارزشى برابر دارند. از آن جا که همه ما به صورت خدا آفریده شده ایم و فرزندان اوییم, پس همه با هم خواهر و برادریم. ما یک خانواده هستیم و باید از روى خیرخواهى با یکدیگر رفتار کنیم, گویى که اعضاى یک خانواده داراى ارزشى برابریم. البته نظام هاى اخلاقى و سیاسى سکولار جدید غالباً این ارزش برابر افراد را مى پذیرند, اما توجیهى براى آن ندارند. آرى, اگر خدا پدر ما نباشد, چه معنایى دارد که بگوییم همه اشخاص ذاتاً ارزشى برابر دارند. حق با ارسطو و نیچه است که از دیدگاه مصلحت اندیشانه و فایده جویانه, نابرابرى هاى بى شمارى در عالم وجود دارد, و چرا نباید اشخاص برتر از طبقات فروتر به سود خود استفاده نکنند؟ از این حیث, به نظر مى رسد که سکولاریسم در ردّ مشرب عدم تساوى طلبى از سود یک سرمایه دینى تغذیه مى کند که دست از آن کشیده است.
7. لطف و غفران الهى ـ پایانى خوش براى همه. شاهنامه آخرش خوش است (کمدى الهى). گناه اخلاقى اى که احساس مى کنیم, حتى به دلیل شنیع ترین اعمال ما مى تواند پاک شود و خدا مى تواند ما را نجات دهد و مجال جدیدى در زندگى ما پدید آورد. این آزادى حقیقى اخلاقى است.
8. زندگى پس از مرگ وجود دارد. مرگ پایان همه چیز نیست, بلکه ما به زندگى ادامه خواهیم داد و در جهانى بهتر یکدیگر را بازخواهیم شناخت. ارواح ما جاودانه خواهند بود و مقدّر است که زندگى والاترى از زندگى این دنیا داشته باشیم (البته جهنم در این جا معضلى است که تا اندازه اى کل این فکر را از اعتبار ساقط مى کند, اما بسیارى از انواع خداباورى [مثلاً انواعى از مذاهب دین هندو که مبتنى بر خداباورى اند و الهیون مسیحى اى مثل اُریگن5 (در قرن دوم), اف. موریس6 و کارل بارث7 معتقدند که در پایان, همه رستگار خواهند شد. جهنم تنها مدرسه موقتى است براى آموزش اخلاقى ـ من معتقدم که این دیدگاه, دیدگاه موجّهى است.) بنابراین, اگر دیدگاه خداباورى عبرى ـ مسیحى درست باشد, جهان خانه اى سرشار از محبت و صمیمیت است که در آنْ همه ما همچون خواهر و برادر در یک خانواده به هم مرتبطیم و مقدّر شده است که براى همیشه در سعادتى همه گیر در واقعیتى که در آن خیر, شرّ را شکست مى دهد, زندگى کنیم.
اگر خداباورى کاذب باشد و سکولاریسم صادق, هیچ مبناى واضحى براى تساوى انسان ها وجود ندارد, هیچ دلیلى وجود ندارد که با همه مردم با احترام مساوى رفتار کنیم, هیچ پاسخ واضح و بى پیرایه اى به این پرسش داده نمى شود که چرا باید اخلاقى باشیم, حتى وقتى که اخلاقى بودن به سود ما نیست؟ یا هیچ هماهنگى و هدفى در جهان احساس نمى شود. (چرخ گردون بر جاى زئوس نشسته و اینک اوست که شاه است). (سوفکلس)

این نکته را هم بیفزایم که خداباورى ما را از هرگونه خودفرمانروایى اى که در نظام هاى غیر خداباورانه هست, محروم نمى کند. خدا وجود داشته باشد یا نه, ما همچنان در انتخاب خیر و شرّ آزادیم (با فرض این که مفاهیم خیر و شرّ در یک جهان غیر الهى معنا داشته باشد) ـ پس ظاهراً این امر واضحى است که دنیاى شخص خداباور براى ما بسیار بهتر و رضایت بخش تر از دنیایى است که در آن خدا وجود نداشته باشد. البته این مشکل وجود دارد که ما احتمالاً نمى دانیم که آیا خداباورى, چه رسد به تقریر دینى خاص ما از آن, صادق است یا نه؟ در این جا من باید از چیزى شبیه به شرطیه پاسکال استفاده کنم تا بر نکته سومم تأکید کنم, و آن این که ما ممکن است تکلیفى داشته باشیم یا دست کم ممکن است این کار خوبى باشد که چنان زندگى کنیم که گویى مدعیات خداباورى صادق است; یعنى اگر شما چنین نیندیشید که خداباورى آن قدر بعید است که ما حتى نباید آن را یکى از نامزدهاى حقیقت تلقّى کنیم, پس ما باید چنان زندگى کنیم که اجازه دهیم فضایل خداباورى, الهام بخش زندگى و فرهنگ ما باشد. برترى جهان بینى الهى بر جهان بینى سکولار تا آن جاست که ـ حتى اگر لاادرى یا ملحد ضعیف باشیم ـ به سود ماست که چنان زندگى کنیم که گویى جهان بینى الهى صادق است و هر شخصى را فرزند خدا بدانیم و داراى ارزشى والا; و چنان کار کنیم که گویى خدا با ما در پیکار خیر علیه شرّ در همکار است و جامعه اى بسازیم مبتنى بر این ایده ها. پس خوب است روى خدا شرط بندى کنیم. دین هدفى براى زندگى به ما مى بخشد و مبنایى براى اخلاق به دست ما مى دهد که آن قدر ارزش مند است که نباید آن را با بى اعتنایى از دست بدهیم. این میراثى است که ما مى توانیم از آن براى برپایى تمدنى بهتر استفاده کنیم و میراثى است که اگر از آن غفلت ورزیم, ضررش متوجه خود ما مى شود.
پى نوشت ها:
* مشخصات کتاب شناختى مقاله به شرح زیر است:
Walkerص Lois Hopeص زReligion Gives Meaning to Lifeس in Pojman Louis P. Philosophy The Quest for Truth (United States of America, Wadsworth Publishing Company, and an International Thomson Publishing Company, 1999) pp.537-541.
با سپاس از مدیریت محترم مؤسسه پژوهشى نگاه معاصر که متن این مقاله را در اختیار مجله نهادند. (این مقاله توسط استاد مصطفى ملکیان با متن انگلیسى آن مقابله شده است).