مطالعات فرهنگی - اجتماعی خراسان

بازار کار هنرمندان با ویژگی هایی نظیر ناامنی شغلی، دستمزد پایین، بی ثباتی درآمد، و غیره شناخته می شود. در مقایسه با نظریه های عمومی متعارف بازار کار در دانش اقتصاد، چندشغلگی هنرمندان یکی از متمایزترین این ویژگی ها است. این پژوهش از طریق شناسایی زیرساختارهای بازار کالاها و خدمات هنر (با مرور ادبیات و مصاحبه ی باز خبرگان محور) و تحلیل داده های تجربی (گردآوری شده با پرسش نامه ی پژوهشگرساخته) 33 هنرمند خوش نویس در شهر مشهد به دنبال شناسایی تعیین کننده های چندشغلگی هنرمندان است. بدین منظور، برای دست یابی به یک چهارچوب به خوبی محدودشده از این تعیین کننده ها، از روش تحلیل واریانس (ANOVA) یک سویه و دوسویه (با کنترل اثر حضور هنرمند در بازار پرمایه) استفاده شده است. از میان 28 زیرساختار بررسی شده، 9 زیرساختار به عنوان تعیین کننده های چندشغلگی هنرمندان شناسایی شده اند: کپی رایت، دسترسی به اعتبارات، هزینه ی تأسیس کسب وکار، درآمد روانی، کم شدن کاربرد خوش نویسی، سهم سفارش های دولتی، تفاوت ویژگی های بازار اولیه و ثانویه، نازکی بازار، و سهم نمایشگاه، جشنواره و اکسپو. همان گونه که یافته های تجربی نشان می دهند، نکته ی کلیدی، تقاضا انگیخته بودن اکثر این تعیین کننده ها است. بنابراین، با هدف کاهش چندشغلگی هنرمندان، لازم است هر برنامه ای برای توسعه ی بازار هنر با تأکید بر توسعه ی زیرساختارهای جانب تقاضا طراحی شود. به علاوه، توسعه ی ابزارها و نهادهای مالی مناسب در جهت تأمین مالی توسعه ی هنر، بهبود محیط کسب وکار، کاهش موانع ورود به بازار، بهبود مقررات و رویه های انجمن خوش نویسان ایران (در جهت کاهش اصطکاک های بازار کار به نفع اعضا)، تخصیص عادلانه تر تقاضای دولت میان هنرمندان (به نفع شاغلان در بازار همگانی) و برگزاری مستمر اکسپوهای تخصصی می توانند به بهبود وضعیت بازار کار هنرمندان کمک کنند.

مسجد جامع قاین یکی از مساجد مهم دوران تیموری در خراسان جنوبی است. این مسجد به صورت دو ایوانی و با عناصر مختلف معماری از جمله ایوان، حیاط، پایاب، شبستان و محراب ساخته شده است و در مجاورت بازار اصلی شهر و حوزه ی علمیه قرار دارد. بعضی از کارشناسان و پژوهشگران معتقدند که این مسجد -به سبک آذری- بر روی بقایای آتشکده ای مربوط به دوره ی ساسانی ساخته شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی داده های میدانی و مطالعات اسنادی بر آن است تا معماری مسجد را معرفی و کتیبه های به کار رفته در آن را تحلیل موضوعی و ادبی نماید. در این راستا در پی پاسخ گویی به این سوالات است: 1- کتیبه های به کار رفته در مسجد جامع قاین چه بازه ی زمانی را در بر می گیرد؟ 2- این کتیبه ها در برگیرنده ی چه موضوعاتی هستند؟ بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که بازه ی زمانی نصب کتیبه های به کار رفته در این مسجد، از دوران تیموری تا معاصر را در بر می گیرد. این کتیبه ها موضوعات مختلفی در رابطه با وقف، مالیات، فرمان حکومتی، اشعار، احادیث و غیره است. به طور کلی بیشتر این نقوش در عین دارا بودن معانی و نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود هستند.

 آیین ها را می توان ظرفی برای بازنمایی حافظه ی تاریخی، فرهنگی، اعتقادی جوامع و به طور کلی هویت آن ها قلمداد کرد که واکاوی ساختار و محتوای آن، کلیدی برای فهم ابعاد مختلف هویتی جوامع است. در ایران و به ویژه در استان خراسان رضوی، آیین ها تنوع و و پیچیدگی بسیاری دارند؛ به همین دلیل پژوهش دربار ه ی آیین ها برای بازشناسی هویت ملی و حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس کشورمان ضروری است. با وجود این اهمیت، خلأ جدی در این حوزه به ویژه در استان خراسان رضوی به چشم می خورد. پژوهش های موجود نیز به وابستگی آیین ها به یکدیگر و به عبارتی یکپارچگی آیین ها در قالب مجموعه ها یا ابرساختارهای آیینی بی توجه بوده اند؛ در حالی که آیین ها هویتی جمعی دارند که بازشناسی آن جز از طریق تحلیل نظام ساختاری حاکم بر ابرساختار آن ها امکان پذیر نیست. با توجه به ضرورت پرکردن خلأ موجود، پژوهش پیش رو قصد دارد ضمن توصیف و معرفی ابرساختار آیین علم برداری چشام در میان سایر ابرساختارهای آیینی محرم این منطقه، در مسیر رسیدن به هدف بازشناسی هویت جمعی مجموعه ی آیینی محرم در این روستا با استفاده از تحلیل نظام ساختاری علم برداری در چشام گام بردارد؛ بنابراین، این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که براساس نظام ساختاری مجموعه ی آیینی محرمِ روستای چشام با تمرکز بر علم برداری در این روستا، چگونه می توان هویت جمعی این مجموعه ی آیینی را بازشناسی کرد؟ داده های پژوهشِ کیفی و مردم شناسانه ی پیش رو با استفاده از روش میدانیِ مردم نگاری و مصاحبه ی نیمه ساختاریافته گردآوری و با روش تحلیل تماتیک بررسی شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد هویت آیین علم برداری چشام در سه نظام ساختاری کنش آیینی و کنش حسی و اجرای روایت قابل بازشناسی است و محور نظام بخشی به این ساختار هویتی، روایت واقعه ی عاشوراست.

دیوان شعری ابن حُسام، شاعر و مدیحه سرای صاحب نام قرن نهم هجری، مهم ترین اثر او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیع بندها، رباعیات و مثنوی های زیبا و دلنشین است. او شاعری آیینی است که تسلط وی بر علوم زمانش، به ویژه تفسیر، حدیث و رجال موجب شده تا بسیاری از آیات قرآن و احادیث را در گفتارش به نظم درآورده و آن ها را به انواع صنایع لفظی و معنوی بیاراید. بارزترین این صنایع که نمود قابل توجهی در اشعارش یافته، دوزبانگی یا تلمیع است. براین اساس در پژوهش حاضر با استفاده از ابزار کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی به ساختار لفظی ملمّعات و ساختار محتوایی آن در مناقب علوی ابن حُسام پرداخته شده است. در دیوان ابن حُسام، ملمّعات در سه محور ملمّعات قرآنی، ملمّعات حدیثی و ملمّعات خود شاعر آمده است. مناقب علوی به موضوعاتی مانند اخلاق، ارزش های دینی، فضیلت علمی، شرح جنگ ها و ذکر دلاوری ها اختصاص دارد که شاعر به طور ماهرانه این ویژگی ها را  به زیور آیه ای از قرآن یا حدیثی از پیامبر(ص) آراسته است. بی شک این امر علاقه ی ابن حسام به قرآن کریم و مضامین آن و اشراف کامل او بر زبان وحی را نشان می دهد. پرداختن به تنوّع ملمّعات و مضامین آن ها، علاوه بر اینکه کاری هنرمندانه در عرصه ی ادبیات آیینی است، ما را با گستره ی اندیشه و تفکر این شاعر بزرگ آشنا می سازد.

مشهد در دوره ی قاجار شاهد حضور مسافران و مهاجران غیر فارسی زبان بود. از این رو، آموزش زبان های فرانسه، روسی و انگلیسی متناسب با نیازهای ساکنان این شهر ارائه می شد. زبان فرانسه پس از زبان روسی، از اواخر دوره ی قاجار در مشهد رایج شد و سپس جای خود را به زبان انگلیسی داد. زبان فرانسه حدود نیم قرن مهم ترین زبان خارجی رایج در مشهد بود و هدف این مقاله بررسی عوامل موثر بر رواج آموزش این زبان و سیر تغییرات شیوه ی آموزش آن در مشهد است. با توجه به مؤلفه های متعدد دخیل در آموزش و اشاعه ی زبان فرانسه در مشهد، پژوهش حاضر به واکاوی این پرسش می پردازد که چه مؤلفه هایی بر آموزش زبان فرانسه در مشهد مؤثر بوده اند؟ و چگونه زبان فرانسه به مهم ترین زبان خارجی مشهد در دوره ی قاجار و پهلوی تبدیل شد؟ در این مقاله، با اتکا به روش کتابخانه ای، طیف متنوعی از منابع اولیه، شامل روزنامه های محلی مشهد در دوره ی قاجار و پهلوی مورد کاوش قرار گرفتند. متعاقباً، اسناد منتشر نشده و پرونده های تدریس معلمان فرانسوی و ایرانی جمع آوری و تحلیل شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد آموزش زبان فرانسه در مشهد ابتدا به صورت خصوصی و در میان اعیان رواج داشت. استخدام مستخدمان خارجی فرانسوی زبان، مانند بلژیکی ها، به گسترش این زبان کمک کرد. گسترش روابط فرهنگی ایران و فرانسه و توجه به این زبان در ساختار آموزشی، زبان فرانسه را به مهم ترین زبان خارجی در مدارس تبدیل کرد. در این میان، کلاس های خصوصی و آموزشگاه های زبان نیز نقش مهمی در آموزش این زبان ایفا کردند.

اسناد و مدارک به جامانده در مراکز اسنادی و آرشیوهای شخصی عالمان شیعی حاوی اطلاعات گوناگون فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و دینی است که می تواند در پژوهش های مختلف موردتوجه قرار گیرد. یکی از مهم ترین اسناد خطی بر جای مانده از عالمان شیعی متعلق به خاندان آیتی بیرجندی است که بررسی و مطالعه ی دقیق آن ها بیانگر وجوه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه ی بیرجند و ایفای نقش این خاندان در زمینه های مختلف است. براین اساس، مقاله پیش رو در نظر دارد از طریق دسته بندی موضوعی و تحلیل محتوایی اسناد خاندان مذکور جایگاه این اسناد را در مطالعات تاریخ فرهنگی و اجتماعی منطقه مورد ارزیابی قرار دهد. یافته های پژوهش  بیانگر جایگاه رفیع خاندان آیتی در حل و فصل مسائل اجتماعی، دادرسی ها، گرفتاری های مردم، رتق وفتق امور شرعی و اثرگذاری آن ها در تصمیم گیری های سیاسی و اقتصادی منطقه است. خاندان آیتی ضمن برقرار نمودن ارتباط مردم با خاندان حکومتگر و سروسامان دادن امور آن ها، تلاش می نمودند که از دایره ی شرع نیز در تأیید حکومت خارج نشوند.