درخت حوزه‌های تخصصی

بحث‌ از ویژگیهای‌ علم‌ حضوری‌ و تفکیک‌ آن‌ از علم‌ حصولی‌ و نیز نقش‌ مهم‌ آن‌ در معرفت‌شناسی‌ اسلامی‌ بعنوان‌ مبنایی‌ترین‌ معرفت‌ و شالودة‌ علم‌ حصولی‌ از ویژگیها و امتیازات‌ فلسفة‌ اسلامی‌ نسبت‌ به‌ سایر دیدگاههاست. آنچه‌ در این‌ مقاله‌ آمده‌ است‌ در تبیین‌ و تحلیل‌ مباحثی‌ از این‌ دست‌ می‌باشد. با توجه‌ به‌ اینکه‌ تفاوت‌ علم‌ حضوری‌ با حصولی‌ اساساً‌ باین‌ دلیل‌ است‌ که‌ یکی‌ به‌ نظام‌ وجود و دیگری‌ به‌ نظام‌ مفهوم‌ تعلق‌ دارد، این‌ مقاله‌ به‌ برخی‌ وجوه‌ تفاوت‌ علم‌ حصولی‌ با حضوری‌ می‌پرازد. یکی‌ از تفاوتها مرجع‌ خارجی‌ داشتن‌ اولی‌ و عدم‌ آن‌ در دومی‌ است‌ که‌ نتیجه‌ آن‌ این‌ خواهد بود که‌ صدق‌ و کذب‌ به‌ معنای‌ مطابقت‌ و عدم‌ مطابقت‌ ذهن‌ با عین‌ تنها در مورد علم‌ حصولی‌ قابل‌ طرح‌ باشد؛ اگر چه‌ معنایی‌ دیگر از حق‌ و صدق‌ بر علم‌ حضوری‌ قابل‌ اطلاق‌ خواهد بود. تفاوت‌ دیگر این‌ است‌ که‌ در علم‌ حضوری‌ برخلاف‌ حصولی، تقسیم‌ به‌ تصور و تصدیق‌ ناموجه‌ خواهد بود. بیان‌ همین‌ مطلب‌ سبب‌ می‌شود که‌ نویسنده‌ دانشمند(ره) نحوة‌ پیوند و ارتباط‌ اشیأ را مورد بررسی‌ قرار دهد و بر آن‌ شود که‌ گاهی‌ این‌ پیوند، به‌ گونه‌ای‌ معرفت‌شناختی‌ است‌ که‌ در واقع‌ انسان‌ بواسطة‌ ذهن‌ خود با بسیاری‌ از اشیأ دیگر ارتباط‌ می‌یابد و گاهی‌ ارتباط‌ فراتر از مفهوم‌ و ذهن‌ است‌ و به‌ عبارتی‌ پیوندی‌ وجودی‌ و مربوط‌ به‌ علم‌ حضوری‌ است. وی‌ با بهره‌گرفتن‌ از تعبیر «اضافة‌ اشراقی» به‌ تبیین‌ این‌ امر می‌پردازد. مولف، در پایان‌ علم‌ حضوری‌ نفس‌ به‌ خود را به‌ مثابه‌ علت‌ و سبب‌ پیدایش‌ علم‌ حصولی‌ به‌ اشیأ و مقدم‌ بر آنها دانسته‌ و با طرح‌ بحثی‌ تطبیقی‌ میان‌ صدرالمتالهین(ره) و دکارت‌ حق‌ را به‌ جانب‌ حکیم‌ بزرگ‌ اسلامی‌ می‌دهد. ‌

پس از رحلت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جامعه اسلامى دچار تشتت شد. معتقدان به وصایت و انتخاب امام و جانشین پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جانب خود ایشان، این جانشینى را منحصرا در امام على علیه‏السلام مى‏دیدند و آن‏ها هسته اولیه شیعه را شکل دادند. گرچه تشیع در دوران خلافت امام على علیه‏السلام نهادینه و در قرن اول هجرى به سازمان و گروه منسجم و متشکل دینى و سیاسى تبدیل شد. موضوع انحصار امامت در خاندان و اهل‏بیت نبوت یا به عبارت دیگر، در نسل فاطمه علیهاالسلام و نیز ارادت به آن خاندان، محورى استراتژیک بود که تمام اندیشه‏ها و نحله‏هاى فکرى پراکنده شیعه را در ابتدا متحد مى‏کرد، اما با پیدایش علم کلام و نیز پس از شهادت امام حسین علیه‏السلام و یارانش و هم‏چنین قیام‏هایى که به منظور خون‏خواهى آن شهیدان صورت گرفت، این اتحاد استراتژیک به تبع پراکندگى‏ها و انشقاق ایجاد شده در جامعه اسلامى قرن اول و دوم هجرى خدشه‏دار گردید و در نهایت به ظهور فرقه‏هاى مختلف منجر شد. نوشتار حاضر به بازشناسى عوامل دینى و سیاسى ایجاد فرقه‏هاى شیعه مى‏پردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که چرا تشیع دچار چنین پراکندگى در تاریخ شد. فرضیه این تحقیق این است که «پیدایش علم کلام و عدم دست‏یابى شیعه به حاکمیت سیاسى باعث پراکندگى و ایجاد فرقه‏ها و عدم اتحاد در جامعه شیعه شد».

غرب پس از رنسانس به دلیل کارکرد منفى ارباب کلیسا و نارساییهاى مفاهیم فلسفى و آموزه‏هاى دینى مسیحیت تحریف‏شده و تحجر و جمود حاکم بر ارباب کلیسا، به سمت علم‏گرایى و انسان مرکزى پیش رفت و همه چیز خویش را در علم منهاى دین دید، آن‏گاه سیاست و جامعه منهاى دین جستجو کرد و در نتیجه آهسته آهسته با محوریت عقل خودبنیاد بشرى و لیبرالیسم فکرى و رفتارى به سوى دین‏گریزى، دین‏ستیزى و حتى دین‏زدایى پیش رفت و جوانه‏هاى سکولاریسم الحادى یا ضد دینى، زده شد و پس از گذشت زمانى سکولاریسم غیردینى انجامید; به این معنا که به جدایى دین از جامعه، حکومت، هنر، اقتصاد، تکنولوژى و ... اعتقاد داشته و دین را یک امر شخصى و اخروى دانسته و در حوزه‏هاى فردى صرف، محدود کردند . از این رو، اومانیسم، سیانتیسم، راسیونالیسم از مؤلفه‏هاى اصلى شکل‏گیرى سکولاریسم به شمار مى‏رفت تا به عرفى‏سازى دین، تقدس زدایى، جدا شدن دین از دنیا، گیتى‏گرایى، اعتقاد به اصالت امور دنیایى، در ساحت اندیشه و عمل بپردازد و این جریان بتدریج در همه کشورها از جمله ایران پس از مشروطه مطرح شد و با فراز و فرودهاى مختلف توسط عده‏اى از روشنفکران دینى اندیش و دگر اندیش ترویج‏شد و در سالهاى اخیر با نسبیت تفکر دینى، عصریت معرفت دینى، تفکیک دین از مدیریت علمى، دین حداقلى، نقد حداقلى، جهانى سازى حقوق و قانون اجتماعى و ... تئوریزه شدن و جدایى دین از سیاست‏با روشها، مضامین و انگاره‏هاى ساده و پیچیده تبلیغ و ترویج مى‏گردد . از این رو، بر آن شدیم تا قدرى پیرامون بستر تاریخى و سرگذشت‏سکولاریسم و بنیادها و عناصر تشکیل دهنده آن در غرب و ایران مباحثى را مطرح نماییم تا نسل جوان جامعه را به تحقیق و تفکر بیشتر پیرامون سکولاریسم نظرى و عملى فراخوانیم . به همین جهت، جهت پس از بازشناسى مفهوم لغوى و اصطلاحى سکولاریسم به بحث تاریخى (زمان و زمینه‏هاى پیدایش سکولاریسم) و بحث محتوایى و بنیادینى چون ساختار و بن مایه‏هاى تکوین و توسعه آن پرداخته و در پایان ضمن نقد اجمالى آن، پیامدها و آثار سکولاریسم را به اجمال مطرح مى‏نماییم .

یکی از مسائل مهم مرتبط با قانون‌ علیت‌، که‌ افزون‌ بر جنبة ‌فلسفی‌ از بهرة‌ کلامی‌ نیز برخوردار است‌، مسأله‌ «مناط نیاز به‌ علت» است‌. در این‌ باب‌ تاکنون‌ چهار نظریه‌ عمده‌ ارائه‌ شده‌ است‌ که‌ می‌توان‌ آنها را نظریة‌ وجود (یا نظریة‌ حسی‌)، نظریة‌ حدوث‌ (یا نظریة حدوثی‌)، نظریة‌ امکان‌ ماهوی‌ (یا نظریة ماهوی‌) و نظریة امکان‌ وجودی‌ (یا نظریة‌ امکان‌ فقری‌ یا فقر وجودی‌ ) نامید. در مقاله‌ حاضر, پس‌ از بررسی‌ بداهت‌ اصل‌ نیازمندی‌ ممکن‌ به‌ علت‌، چهار نظریه‌ یادشده‌ مورد نقد قرار گرفته‌ و تلاش‌ شده‌ است‌ که مبانی‌ فلسفی‌ نظریة‌ پنجمی‌ با عنوان‌ نظریه‌ حدوث‌ ذاتی‌، به‌ مثابة‌ نظریة ‌جایگزین‌، بیان‌ گردد. برای‌ این‌ منظور، پس‌ از شرح‌ تعاریف‌ و تفاسیر گوناگون‌ فیلسوفان ‌اسلامی‌ از حدوث‌ ذاتی‌ و ارائة‌ تعریف‌ مقبول‌، ادله‌ نگارنده‌ برای‌ ترجیح‌ این‌ نظریه‌ برنظریه‌های‌ پیشین‌ ارائه‌ می­شود.

تردیدی نیست که مسئله اصالت وجود بصورتی که در آثار ملاصدرا مطرح و بر آن اقامه دلیل گردیده و شکوک وارد بر آن دفع شده است، در هیچ کتاب فلسفی (وعرفانی) پیش از وی نشده است و از این نظر ملاصدرا منحصر بفرد و مبتکر است، اما سخن در اینست که آیا در مطاوی کلمات فیلسوفان (و عارفان) پیش از وی، عباراتی در رد یا تأیید قول به اصالت وجود دیده می‏شود؟ و اگر پاسخ این پرسش آری است، آن عبارات کدامند؟ و آیا بر اساس آنها می‏توان گفت که کدامیک از ایشان قائل به اصالت وجود بوده‏اند وکدامیک قائل به اصالت ماهیت؟