روح خدا در قرآن و کتاب مقدس

عنوان مقاله: روح خدا در قرآن و کتاب مقدس

نویسنده : شاکر، محمدکاظم

اشاره

روح خدا یا روح القدس نام مقاله‏ای است که در کنفرانس بین‏المللی روح در دنیایی ادیان (The Sprit In A World Of Many Faiths) برگزارشده توسط بخش بین‏الادیان کلیسای بریتانیا در دانشگاه نیوپورت(Newport) انگلستان در سال 2003ارایه شده است و اینک خلاصه آن، جهت خوانندگان فارسی‏زبان آورده می‏شود و اصل مقاله به انگلیسی در ادامه می‏آید.

روح خدا یا روح‏القدس از موضوعات مشترک و بین الادیانی در میان ادیانی چون زردتشتی، یهودی، مسیحی و اسلام است. کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان به طور مکرر از روح القدس سخن می‏گوید و در قرآن نیز آیاتی چند درباره آن آمده است.

عالمان و مفسّران اهل سنّت، «روح» را همان جبرائیل دانسته‏اند؛ امّا روایات شیعی آن را مخلوقی از مخلوقات خدا که برتر از جبرائیل و میکائیل و فرشتگان است، تفسیر کرده‏اند. مسیحیان آن را نه جبرائیل و نه مخلوق، بل خودِ خدا دانسته‏اند.

در این مقاله، موضوعاتی چون «معادل‏های روح در زبان‏های مختلف»، «حقیقت روح»، «کارکردهای روح»، «نقش روح در حیات و درجات آن»، «تفاوت روح و نفس در وجود انسان» و «روح پلید» مورد بررسی قرار گرفته است. عمده هدف نویسنده عرضه تفسیری تطبیقی از روح، مطابق قرآن، عهد عتیق و عهد جدید است.

قرآن، روح را با تعابیری چون «روحی»، «روحنا» و «روحه» به خداوند منسوب ساخته است؛ امّا مفسّران مسلمان اضافه روح به خداوند را از نوع اضافه تشریفی دانسته، گفته‏اند که این تعبیر مانند تعبیر «بیتی» یا «جنَّتی» است که خداوند بیت و جنّت را به خود منسوب دانسته‏است؛ در حالی که آنها مخلوق خداوند هستند.

امّا صرف‏نظر از این که روح مخلوقی از مخلوقات خداوند است، مفسّران در تعیین مصداق روح دچار اختلاف‏اند تا جایی که تفسیرهای اثری در برخی از آیات تا پانزده تفسیر از روح به دست داده‏اند.

تردیدی نیست که روح در همه مواردی که در قرآن به کار رفته است، دارای یک مصداق نیست؛ بلکه حسب مورد، مصداق متفاوتی دارد. این موارد را می‏توان در هفت قسم برشمرد: 1. موجودی مستقل در ردیف فرشتگان؛ 2. جبرئیل؛ 3. حیات افاضه شده به انسان؛ 4. تأییدکننده پیامبران و مؤمنان؛ 5. وحی و قرآن؛ 6. حضرت عیسی(ع)؛ 7. فرستاده خدا به سوی حضرت مریم.

با این حال، برخی از مفسّران بر آن‏اند که علیرغم این کاربردهای به ظاهر متفاوت، روح چیزی جز «کلمه حیات» نیست که مخلوقی برتر از فرشتگان و دیگر موجودات است. خداوند به وسیله کلمه حیات خود، در فرشتگان و انسان‏ها و بقیه موجودات حیات به وجود می‏آورد. از این منظر جبرائیل نیز از آن جهت روح‏القدس نام دارد که بهره‏ای وافر از روح الهی دارد؛ در عین حال که او یک فرشته است؛ همان‏طور که عیسی سرشار از روح الهی است تا جایی که مرده را زنده می‏کند، و در عین حال او یک انسان است. مطابق این تفسیر، روح دارای دو مظهر است: 1. روح مطلق؛ 2. روح مقیّد.

روح مطلق، مخلوق خداوند و برتر از فرشتگان و کلمه حیات خداوند است. روح مقیّد پرتوهایی از روح مطلق است که در عالم فرشتگان و انسان و جز آنها در قالب‏های محدود و معیّنی از حیات تجلّی و تعیّن یافته است.

مطابق عهد قدیم و عهد جدید روح دارای کارکردهای بسیاری است که این کارکردها آن را در ردیف خدا قرار می‏دهد. عمده این کارکردها به این قرار است:

1. نقش داشتن در خلقت جهان و انسان؛ 2. ایجاد حیات در موجودات؛ 3. نیروبخشیدن به انسان‏ها؛ 4. عامل نبوّت و پیش‏گویی در انبیا؛ 5. وحی؛ 6. الهام؛ 7. تفسیر رؤیا؛ 8. طی الارض؛ 9. هدایت تکوینی به صراط مستقیم؛ 10. کشف و شهود؛ 11. علم لدنّی؛ 12. دعا و استغفار برای مؤمنان؛ 13. ایجاد امید؛ 14. اخبار غیبی؛ 15. تطهیر معنوی؛ 16. سخن گفتن به زبان‏های غیبی؛ 17. شفا.

مسیحیان روح‏القدس را در کنار خدای پدر و خدای پسر، اقنوم سوّم از اقانیم سه‏گانه می‏دانند که در واقع خود خداست؛ اما به نظر می‏رسد که روح در کتاب مقدّس عبارت است از: تجلّی قدرت و اراده خداوند در جهان خلقت که به انحا و درجات مختلف بروز و ظهور پیدا می‏کند؛ از این رو نمی‏توان گفت که روح‏القدس خداست و از طرف دیگر هم نمی‏توان گفت که مخلوق خداست؛ بلکه مظهر قدرت و اراده خداوند است که در موجودات تحقق می‏یابد؛ ولی از آنجا که کتاب مقدّس در بسیاری از مفاهیم انتزاعی از زبان تجسّمی استفاده کرده، گمان شده است که روح‏القدس یک شخص است و آن خداست. برای نمونه کتاب مقدس در مورد مفاهیمی چون گناه و مرگ نیز از زبان تجسّمی استفاده کرده است.