سید محسن میری

مطالعه تاریخ جوامع اسلامی در مواجهه با "مصائب جهان اسلام" در چند دهه اخیر نشان دهنده نوعی "گذار تاریخی" از مواجهه "سخت افزارانه" به نوعی چاره جویی نرم و علمی مبتنی بر "دانش و آموزش" است که از آن به عنوان "اسلامی سازی دانش" یاد می شود. با توجه به اهمیت این "گذار تاریخی" و نیز ابتنای آن بر نقد علم و دانش مبتنی بر مدرنیته غربی، حتی در درون جوامع اسلامی نیز در مورد چرایی و ماهیت آن سئوالاتی ایجاد شده مبنی بر اینکه اساسا "چرا" اسلامی سازی باید در دانش صورت بگیرد؟ این مقاله از طریق روش اسنادی و کتابخانه ای و فراتحلیل مهمترین آثار و منابع موجود در این زمینه ، به بررسی مساله "منطق و چرایی" اسلامی سازی دانش به عنوان یک امر مقدم بر "چیستی" آن پرداخته و به دنبال پاسخ به این سئوال است که اساسا چرا پروژه "اسلامی سازی دانش" شکل گرفت. برآیند کلی نتایج این مطالعه از "چرایی" اسلامی سازی دانش بر مفهوم مرکزی "بحران" در امت اسلامی به خصوص در عصر "پسامدرنیته" استوار است و نشان می دهد ضرورت و منطق "اسلامی سازی دانش" یک دغدغه "هستی شناسانه"، "شناخت شناسانه" و "روش شناسانه" در ارتباط با مواضع "علم و دانش غربی" است که در جوامع اسلامی رشد یافته و ریشه دوانده است. به همین جهت نیز متفکران اسلامی تنها راهکار مقابله با آن را –برخلاف اسلاف خود- نه در اصلاح و یا تغییر سیاسی، بلکه در تحول در "دانش و آموزش" رایج در کشورهای اسلامی می دانند.

در طول تاریخ، محوری ترین موضوعی که انبیای الهی کوشیده اند مردم را به سوی آن سوق دهند، اصل توحید و نفی شرک بوده است. از جمله این تلاش ها، رویکردهای استدلالی و عقلانی حضرت ابراهیم (ع) است که در قرآن کریم منعکس شده است. وی در مواجهه فکری با مشرکان زمان خود برای نفی ربوبیت ستارگان، ماه و... و نیز اثبات توحید ربوبی، از برهان بهره می گیرد. از این برهان، تبیین های مختلفی صورت گرفته است.یکی از این تبیین ها، ارجاع این استدلال به «برهان حدوث» است. این تبیین از سوی متفکرانی مورد انتقاد قرار گرفته است. این پژوهش با روش استنادی تحلیلی استنباطی، ابتدا به تبیین برهان مزبور و نیز انتقادهای وارد بر آن می پردازد و آنگاه این انتقادها را ارزیابی می کند و تبیین جدیدی از آن را با ارجاع مفهوم «افول» به «نقص و فقر ذاتی و وجودی» ارائه کرده است، به گونه ای که از آن انتقادها مصون باشد.

هدف از این مقاله به دست دادن فهمی جامع و روشن از «اسلامی سازی دانش» در دوران معاصر می باشد، که پاسخی روشنفکرانه، علمی و احیاگرانه متفکران اسلامی به پروژه مدرنیته در چند دهه اخیر است. این تحقیق با استفاده از روش تحقیق اسنادی و کتابخانه ای، به فراتحلیل بیش از 80 اثر (مقاله، کتاب، نقد و...) در زمینه «اسلامی سازی دانش» پرداخته و با ارائه نوعی تقسیم بندی موضوعی تلاش کرده تا تصویر روشن تری از آن به عنوان «کل» و مجموعه ای از «میراث غنی علمی» ارائه دهد. در این مقاله در جمع بندی نشان می دهیم که اسلامی سازی دانش با توجه به حجم زیادی از تلاش ها و کوشش های نظری و تحقیقاتی که در اقصی نقاط جهان، به خود اختصاص داده از یک سو نمایانگر رشد، بالندگی و غنای محتوایی آن است و از سوی دیگر، به نوعی «بازخیرش علمی» مسلمانان برای احیای دوران طلایی تمدن اسلامی محسوب می شود. لذا در مقایسه ای تاریخی، شاید بتوان با توجه به پویایی و روند تکاملی «اسلامی سازی دانش» در چند دهه اخیر، ارزش آن را با نقش «نهضت ایجاد دانش های عقلی و تجربی اسلامی» در زمان ورود مسلمانان به دوران طلایی «تمدن اسلامی» قابل قیاس دانست. ازاین رو، می توان نتیجه گرفت که «اسلامی سازی دانش» نه فقط تنها مسیر ممکن برای مقابله با مسائل و چالش های ناشی از مواجهه با مدرنیته است، بلکه همچنین این ظرفیت و پتانسیل را دارد که از طریق ایجاد گفتمان های خلاق در عرصه های مختلف علمی و روشنفکری به بازستاندن حاکمیت مسلمانان بر علم و دانش و احیای تمدن اصیل اسلامی کمک کند.

قرآن پژوهان از گذشته های دور، به بحث درباره منابع تفسیر قرآن کریم توجه کرده اند. قرآن کریم، روایات، تاریخ، عقل و دستاوردهای قطعی علوم از جمله این منابع اند. در این مقاله، ابتدا به برخی مفاهیم بنیادین، همچون تفسیر، منبع و منابع تفسیری، اشاره گذرا می کنیم. به دنبالِ آن، درباره دلایل منبع بودن قرآن کریم بحث می کنیم. این دلایل عبارت اند از تصریح آیات قرآن کریم، سیره عقلا در محاوره و سنت و سیره عملی معصومان(علیهم السلام) که در موارد بسیاری، بر لزوم رجوع به قرآن کریم برای تفسیر آیات تأکید و در برخی موارد نیز خود آن بزرگواران بر همین اساس، آیات را تفسیر کرده اند. در ادامه مقاله، گونه های مختلف منبعیت قرآن را برای تفسیر، با نمونه های متعدد تبیین می کنیم.

اصلاح فرهنگ موجود و تلاش برای ایجاد فرهنگ مطلوب لازمة هر گونه برنامه تحوّل آفرین برای رشد بشر است و یکی از مهم ترین گام ها در این زمینه بکارگیری منابع مناسب برای تأثیر در فرهنگ می باشد. این پژوهش با روش تحلیلی استنباطی جهت استنباط از قرآن کریم و با مطالعة کتابخانه ای جهت بهره گیری از دیدگاه های برخی از صاحب نظران در زمینة فرهنگ و مفسّران قرآن کریم به گونه شناسی منابع فرهنگ مطلوب از دیدگاه این کتاب مقدّس می پردازد. این پژوهش ضمن آنکه طبیعت، غریزه، قلب، فطرت، دین، عقل، سیرة عقلا و تاریخ را به عنوان منابع فرهنگ مطلوب معرّفی می کند، گونه های مختلف بهره گیری فرهنگ از آن منابع در ساحت های معرفتی و وجودی را نیز مورد بررسی قرار می دهد و نشان می دهد که این منابع چگونه می توانند به نوبة خود راه دستیابی به فرهنگ مطلوب را هموار سازند.

این مقاله به دغدغه ها و بحران های انسان از منظر هانری کربن می پردازد. کربن فلسفه و اندیشه خویش را پرسش از وضعیت انسان و بحران های او آغاز گرد و سپس راه حل ها را در مبانی اساسی فلسفی و حکمی یافت. وی علت اصلی مشکلات و بحران های معاصر در غرب را در نوع وجود شناسی و معرفت شناسی فیلسوفان غربی می دانست و راه حل اساسی را نیز در اعتقاد به عالم مثال جستجو می کرد. در مقالة حاضر، بحران های انسان معاصر از دیدگاه کربن مانند دو گانه انگاری در کل هستی و معرفت، سکولاریزاسیون (جدایی الهیات از فلسفه)، زوال معاد شناسی، قداست زدایی از هنر، رویکرد تک ساحتی به دین و نبود مبانی اصیل برای نزدیکی ادیان به یکدیگر، طرح می شوند. سپس، پاسخ وی بر اساس حکمت اسلامی با تأکید بر ویژگی ایرانی عالم مثال از منظر حکمای ایرانی همچون ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا عرضه می شود و به اجمال نقد می گردد.

سابقه ارائه الگوهای جدید از عقلانیت از سوی متفکران مسلمان، به بیش از صد سال پیش برمی گردد و هدف از آن بازگرداندان توانایی های لازم به جامعهٴ اسلامی برای جبران عقب ماندگی ها و ناکامی های گذشته و نیز پیشرفت و خلاقیت در عرصه های علمی، فرهنگی، فناوری، اجتماعی و... بوده است. یکی از این نظریه پردازان محمد عابد الجابری متفکر مراکشی است که اگر برجسته ترین آن ها نباشد، به حتم یکی از آنها است. با توجه به این که عقل و عقلانیت در این الگوها اولا به معنایی مدرن و کاملا متفاوت از معنای متعارف آن درگذشته می باشد و ثانیا به عنوان ابزاری جهت حل بحران های معاصر و پیشرفت در نظر گرفته شده است، ضروری می نماید که چنین مباحثی در حوزهٴ مطالعات اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. در نوشتار حاضر دیدگاه های جابری در عرصهٴ علل عقب ماندگی جوامع عرب مطرح شده، نقد و تحلیل می شود.

در این فصل، مؤلف به بیان یکی از مصادیق عینی علم حضوری می‌پردازد و با استفاده از برهان سهروردی در این خصوص، در صدد اثبات آن بر می‌آید. این مصداق عبارت از علم انسان به نفس خود است که مقدم بر هر معرفتی است. اساس این استدلال مبتنی بر این نکته است که تمامی معرفت‌های مفهومی و حصولی، کلی است و از سویی امکان ندارد که علم به خود قوای آن کلی باشد بنابراین علم به خود، از سنخ علم حضوری است و نه حصولی و مفهومی.

دیوید انیس‌ استاد فلسفه‌ در دانشگاه‌ بال‌ استیت‌(Ball State) است. وی‌ در این‌ مقاله‌ درخصوص‌ مناقشة‌ مبناگرا - انسجام‌گرا گزینه‌ای‌ جدید، یعنی‌ زمینه‌گرایی‌ contextualism))، را ارائه‌ می‌کند. این‌ نظریه‌ هم‌ دیدگاه‌ باورهای‌ ذاتاً‌ پایه‌ را در معنای‌ مبناگرایانه‌اش‌ و هم‌ این‌ نظریه‌ را که‌ انسجام‌ برای‌ توجیه‌ کافی‌ است، رد می‌کند. او استدلال‌ می‌کند که‌ توجیه، نسبت‌ به‌ هنجارهای‌(norms) متنوع‌ کنش‌های‌ اجتماعی‌ امری‌ نسبی‌ است.

در این‌ نوشتار، ابتدا دریافت‌های‌ حسی‌ و احساسات‌ انسانی‌ همچون‌ درد و لذت‌ به‌عنوان‌ برخی‌ از مصادیق‌ علم‌ حضوری‌ برمبنای‌ فلسفة‌ اشراقی‌ تبیین‌ می‌شود و سپس‌ جهات‌ تمایز و اشتراک‌ آنها با «معرفت‌ از راه‌ آشنایی» راسل‌ و «شهود» برگسون‌ مورد بررسی‌ قرار می‌گیرند و ادامة‌ بحث، اختصاص‌ دارد به‌ بررسی‌ تطبیقی‌ این‌ نحوه‌ از علم‌ حضوری‌ با برخی‌ دیدگاههای‌ ویتگنشتاین‌ و جمع‌بندی‌ نهایی‌ و تاکید نویسنده‌ بر رویکرد اشراقی‌ مذکور.

مقالة‌ حاضر به‌ تبیین‌ دو موضوع‌ «درون‌ماندگار» و «متعد‌ی» در ارتباط‌ با فعلِ‌ معرفت‌ می‌پردازد. نویسندة‌ دانشمند با اشاره‌ به‌ دوگانه‌ بودن‌ معنای‌ عینیت‌ و اینکه‌ عینیتِ‌ دوگانه‌ ویژگی‌ معرفت‌پدیداری‌ است، جهات‌ ذاتی‌ و عرضی‌ در فعل‌ معرفت‌ را روشن‌ می‌کند و آنگاه‌ به‌ تفصیل‌ توضیح‌ می‌دهد که‌ متعلَّقِ‌ مفهوم‌ معرفت، کدامیک‌ از دو موضوع‌ یادشده‌ است. در این‌ رابطه، برخی‌ از آرای‌ ملا‌ صدرا، فلاسفة‌ اشراقی، دوکاس، و راسل‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌اند.

زمینه‌گرایی‌ معرفت‌شناختی‌ از راه‌حلهایی‌ است‌ که‌ برای‌ پیوند میان‌ باور و صدق‌ پیشنهاد شده‌ است. پیش‌ از این، مقاله‌ و یا نوشته‌ای‌ در این‌ باب‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ یا وجود نداشته‌ و یا اشاره‌وار به‌ آن‌ پرداخته‌ شده‌ است. اینکه‌ آیا زمینه‌گرایی‌ می‌تواند خود را از اتهام‌ نسبیت‌ و حتی‌ شکاکیت‌ برهاند یا نه، مطلبی‌ قابل‌ تأمل‌ و توجه‌ است‌ که‌ این‌ مقاله‌ تا حدی‌ بدان‌ پرداخته‌ است، ولی‌ نیاز به‌ بحث‌ و بررسی‌ بیشتری‌ دارد.

دوست‌ ارجمند و فاضل‌ جناب‌ حجة‌الاسلام‌ آقای‌ فعالی‌ طی‌ مقاله‌ای‌ در مجلة‌ ذهن‌ شمارة‌ 5 دیدگاهی‌ را در خصوص‌ توجیه‌ و صدق‌ از منظر ابن‌ سینا و صدرالمتألهین، که‌ هر کدام‌ سردمدار مکتب‌ فلسفی‌ خاصی‌ هستند، مطرح‌ کردند که‌ تازه‌ و جدید بود. لیکن‌ پس‌ از بررسی‌ آن، به‌نظر اینجانب‌ رسید که‌ سخن‌ ایشان‌ از جهاتی‌ قابل‌ تأمل‌ است‌ و با توجه‌ به‌ قراین‌ و شواهد موجود در آثار این‌ دو شخصیت، نمی‌توان‌ مدعای‌ نویسندة‌ محترم‌ مقاله‌ را پذیرفت. در این‌ جستار کوتاه‌ ابتدا سعی‌ می‌کنم‌ به‌ کمک‌ خداوند متعال‌ مدعای‌ ایشان‌ را بیان‌ داشته‌ و سپس‌ برخی‌ از دلائلی‌ را که‌ مانع‌ از پذیرش‌ این‌ مدعاست‌ برشمرم.

در این‌ نوشتار سعی‌ و تلاش‌ مؤ‌لف‌ (ره) بر آن‌ است‌ که‌ بجای‌ تعریفی‌ پیشینی‌ و متافیزیکی‌ محض‌ از علم‌ حضوری‌ با ارائه‌ و اثبات‌ مصداق‌ بارز و روشنی‌ از آن، رویکردی‌ عینی‌ و ملموس‌ به‌ موضوع‌ داشته‌ باشد. البته‌ مولف‌ پیش‌ از این‌ نیز نمونه‌ها و مصادیقی‌ از علم‌ حضوری‌ همچون‌ دریافتهای‌ حسی‌ و احساسات‌ را بیان‌ کرده‌ بود لیکن‌ مورد حاضر؛ یعنی‌ علم‌ حضوری‌ انسان‌ به‌ خود؛ به‌گونه‌ای‌ اساسی‌ با موارد قبلی‌ متفاوت‌ است‌ زیرا این‌ معرفت‌ مبنا و بنیاد تمامی‌ معارف‌ و دانشهای‌ دیگر بشر است. وی، که‌ در این‌ بحث‌ عمدتاً‌ بر دیدگاههای‌ شیخ‌ شهاب‌ الدین‌ سهروردی‌ تکیه‌ کرده‌ است‌ ضمن‌ بیان‌ مبانی‌ وجودشناختی‌ و معرفت‌شناختی‌ شیخ‌ اشراق‌ به‌ اثبات‌ این‌گونه‌ از علم‌ حضوری‌ انسان‌ به‌ خود می‌پردازد.

در این‌ نوشتار سعی‌ و تلاش‌ مؤ‌لف‌ (ره) بر آن‌ است‌ که‌ بجای‌ تعریفی‌ پیشینی‌ و متافیزیکی‌ محض‌ از علم‌ حضوری‌ با ارائه‌ و اثبات‌ مصداق‌ بارز و روشنی‌ از آن، رویکردی‌ عینی‌ و ملموس‌ به‌ موضوع‌ داشته‌ باشد. البته‌ مولف‌ پیش‌ از این‌ نیز نمونه‌ها و مصادیقی‌ از علم‌ حضوری‌ همچون‌ دریافتهای‌ حسی‌ و احساسات‌ را بیان‌ کرده‌ بود لیکن‌ مورد حاضر؛ یعنی‌ علم‌ حضوری‌ انسان‌ به‌ خود؛ به‌گونه‌ای‌ اساسی‌ با موارد قبلی‌ متفاوت‌ است‌ زیرا این‌ معرفت‌ مبنا و بنیاد تمامی‌ معارف‌ و دانشهای‌ دیگر بشر است. وی، که‌ در این‌ بحث‌ عمدتاً‌ بر دیدگاههای‌ شیخ‌ شهاب‌ الدین‌ سهروردی‌ تکیه‌ کرده‌ است‌ ضمن‌ بیان‌ مبانی‌ وجودشناختی‌ و معرفت‌شناختی‌ شیخ‌ اشراق‌ به‌ اثبات‌ این‌گونه‌ از علم‌ حضوری‌ انسان‌ به‌ خود می‌پردازد.

بحث‌ از ویژگیهای‌ علم‌ حضوری‌ و تفکیک‌ آن‌ از علم‌ حصولی‌ و نیز نقش‌ مهم‌ آن‌ در معرفت‌شناسی‌ اسلامی‌ بعنوان‌ مبنایی‌ترین‌ معرفت‌ و شالودة‌ علم‌ حصولی‌ از ویژگیها و امتیازات‌ فلسفة‌ اسلامی‌ نسبت‌ به‌ سایر دیدگاههاست. آنچه‌ در این‌ مقاله‌ آمده‌ است‌ در تبیین‌ و تحلیل‌ مباحثی‌ از این‌ دست‌ می‌باشد. با توجه‌ به‌ اینکه‌ تفاوت‌ علم‌ حضوری‌ با حصولی‌ اساساً‌ باین‌ دلیل‌ است‌ که‌ یکی‌ به‌ نظام‌ وجود و دیگری‌ به‌ نظام‌ مفهوم‌ تعلق‌ دارد، این‌ مقاله‌ به‌ برخی‌ وجوه‌ تفاوت‌ علم‌ حصولی‌ با حضوری‌ می‌پرازد. یکی‌ از تفاوتها مرجع‌ خارجی‌ داشتن‌ اولی‌ و عدم‌ آن‌ در دومی‌ است‌ که‌ نتیجه‌ آن‌ این‌ خواهد بود که‌ صدق‌ و کذب‌ به‌ معنای‌ مطابقت‌ و عدم‌ مطابقت‌ ذهن‌ با عین‌ تنها در مورد علم‌ حصولی‌ قابل‌ طرح‌ باشد؛ اگر چه‌ معنایی‌ دیگر از حق‌ و صدق‌ بر علم‌ حضوری‌ قابل‌ اطلاق‌ خواهد بود. تفاوت‌ دیگر این‌ است‌ که‌ در علم‌ حضوری‌ برخلاف‌ حصولی، تقسیم‌ به‌ تصور و تصدیق‌ ناموجه‌ خواهد بود. بیان‌ همین‌ مطلب‌ سبب‌ می‌شود که‌ نویسنده‌ دانشمند(ره) نحوة‌ پیوند و ارتباط‌ اشیأ را مورد بررسی‌ قرار دهد و بر آن‌ شود که‌ گاهی‌ این‌ پیوند، به‌ گونه‌ای‌ معرفت‌شناختی‌ است‌ که‌ در واقع‌ انسان‌ بواسطة‌ ذهن‌ خود با بسیاری‌ از اشیأ دیگر ارتباط‌ می‌یابد و گاهی‌ ارتباط‌ فراتر از مفهوم‌ و ذهن‌ است‌ و به‌ عبارتی‌ پیوندی‌ وجودی‌ و مربوط‌ به‌ علم‌ حضوری‌ است. وی‌ با بهره‌گرفتن‌ از تعبیر «اضافة‌ اشراقی» به‌ تبیین‌ این‌ امر می‌پردازد. مولف، در پایان‌ علم‌ حضوری‌ نفس‌ به‌ خود را به‌ مثابه‌ علت‌ و سبب‌ پیدایش‌ علم‌ حصولی‌ به‌ اشیأ و مقدم‌ بر آنها دانسته‌ و با طرح‌ بحثی‌ تطبیقی‌ میان‌ صدرالمتالهین(ره) و دکارت‌ حق‌ را به‌ جانب‌ حکیم‌ بزرگ‌ اسلامی‌ می‌دهد. ‌