سیاست‌های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده در نظام اسلامی

خانواده از ابتدای تاریخ تاکنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلیترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و منشأ فرهنگها، تمدنها و تاریخ بشر بوده است. همواره پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین جامعه و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالیاش، اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی خود و سقوط به ورطه هلاکت و ضلالت بوده است.
اسلام به عنوان مکتبی انسانساز بیشترین عنایت را به تکریم، تنزیه و تعالی خانواده دارد و این نهاد مقدس را کانون تربیت، مهد مودت و رحمت میشمرد. لذا سعادت و شقاوت جامعه انسانی را منوط به صلاح و فساد این بنا میداند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی انسان از جمله دستیابی به سکون و آرامش برمیشمارد. دستیابی به اهداف والای مکتب اسلام و حفظ و حراست دقیق و مستمر از آن، نیازمند توجه جدی به خانواده و پیاده کردن قوانین مربوط به خانواده در اسلام است و ضروری است کلیه برنامهریزیها و سیاستگذاریها در تمام سطوح، حق مدارانه و ملهم از نگرش توحیدی و در راستای تعالی و مصالح خانواده باشد.
شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان براساس بند سوم شرح وظائف خود مبنی بر «سیاستگذاری و برنامهریزی جهت تقویت نهاد مقدس خانواده بر مبنای آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استوار ساختن روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی» و نیز با بهرهگیری از قرآن، سنت، قانون اساسی و دیگر قوانین جاری در نظام اسلامی ایران و رهنمودها و فرمایشات حضرت امام خمینی (ره) و بیانات روشنگرانه مقام معظم رهبری در مورد خانواده، اقدام به تهیه سیاستهای تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده نموده است.
تعریف خانواده
خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و رکن بنیادی جامعه است که در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسانها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست مییابند و در خانوادههای سالم و رشید به تکامل معنوی و اخلاقی نائل میشوند. لذا خانواده عامل کمال بخشی، سکونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است که در تحولات اساسی جوامع نقش عمدهای ایفا میکند. البته خانواده متأثر از عملکرد مذهب، آموزش و حکومت نیز میباشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی میگردد. اگر خانواده محیط سالم و سازندهای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی افراد خویش را برآورده سازد، کمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده، بیان شده: خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق نسب، سبب و رضاع با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی میکنند. (ساروخانی، 1375: جامعهشناسی خانواده، ص135)
اصول و مبانی
نظام زوجیت از ارکان عالم خلقت است و وحدت زن و مرد در ابعاد انسانی و اختلاف آنها در بعد بشری از شاهکارهای خلقت و موجب تداوم حیات بشری میشود.
زن و مرد بر اساس حکمت الهی با لحاظ تفاوتهای طبیعی آنها، از حقوق انسانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عادلانه برخوردار هستند.
ازدواج از آیات و نشانههای الهی و امری فطری است و نتایج آن موّدت، رحمت و آرامش میان زن و شوهر است.
خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است، قوانین و مقررات و برنامههای کشور باید در جهت آسان نمودن تشکیل خانواده، حمایت و پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.
ایفای مسئولیت مشترک اعضای خانواده در برابر یکدیگر بر اساس تکریم، احسان به فرزندان، رحمت و تربیت توسط والدین صورت میپذیرد.
اعضای خانواده به ویژه والدین نسبت به حفظ حرمت و صیانت خانواده از آفات و آسیبها و توانا نمودن اعضا در ابعاد شناختی و رفتاری جهت هدایت آنها در مسیر الی الله و حصول به حیات طیبه مسئول میباشند.
تربیت و عواطف اجتماعی به عنوان مهمترین ویژگیهای نظام انسانی از خانواده نشأت میگیرد و توجه به تأمین حقوق زن در خانواده به عنوان محور و منشأ تربیت، امری ضروری است.
تأکید بر مسئولیت مشترک زن و مرد در تأمین نیازهای عاطفی، تربیتی خانواده و توجه به نقش محوری مرد در تأمین معیشت امری ضروری است.
 
هدف اول: تحقق دیدگاه اسلام درخصوص اهمیت جایگاه، منزلت و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی.     
راهبردها:
ترسیم الگوی خانواده متعادل و تبیین ویژگیهای الگویی خانواده آرمانی در اسلام؛
تحکیم مبانی اعتقادی خانواده و تواناسازی آن در ابعاد شناختی و اخلاقی جهت هدایت خانواده در مسیر الهی و تقویت فرهنگ اسلامی؛
توسعه آگاهیهای اعضای جامعه نسبت به اهمیت و کارکردهای خانواده اعم از تربیت و پرورش فرزندان، انتقال فرهنگ به آنها و توسعه نیروی انسانی؛
ارتقای امنیت و تأمین نیازهای مادی، معنوی و مصونیت بخشی خانواده در ابعاد فرهنگی، روانی، اقتصادی و اجتماعی؛
تأمین نیازهای مادی، معنوی، عاطفی فرزندان در خانواده به منظور افزایش احساس تعلق اعضای خانواده به یکدیگر؛
تأمین و ارتقاء سلامت روحی، جسمی، اجتماعی زنان در مراحل مختلف زندگی و ایجاد تسهیلات مورد نیاز و ارائه خدمات مناسب در این مراحل (دوران بارداری، تغذیه، نوع کار، حضانت کودک و....)؛
تقویت شخصیت و جایگاه واقعی زن و مرد به عنوان پدر و مادر و همسر و توجه به نقش اساسی آنها در توسعه انسانی و تربیت نسل بالنده در خانواده.
سیاستهای اجرایی:
ترسیم کارکردهای زیستی، تربیتی، روانی و عاطفی خانواده به عنوان مهمترین بستر رشد فرهنگی جامعه از طریق رسانهها و کتب درسی؛
تکریم و تجلیل از خانوادههای ایثارگر انقلاب اعم از شهدا، جانبازان، اسرا و تأمین نیازهای مادی و معنوی آنان؛
معرفی و ارائه الگو از زنان موفق به جامعه، با لحاظ موفقیت آنها در نقش مادری و همسری؛
تکریم و بزرگداشت خانواده از طریق تخصیص ایامی از سال به خانواده و معرفی خانوادههای نمونه.
 
هدف دوم: حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیشگیری از انحلال و فروپاشی آن.     
راهبردها:
تسهیل در امر ازدواج به عنوان پیمان الهی و تشویق جوانان به تشکیل خانواده و تبیین تأثیر عفاف و صیانت نفس در سلامت فرد و جامعه؛
توسعه آگاهیهای زوجین نسبت به تأثیر روابط جنسی سالم در تقویت پیوندهای عاطفی و نشاط روحی و افزایش رضایتمندی از زندگی؛
افزایش آگاهیهای زوجین در زمینه احکام زناشویی، تنظیم خانواده، حقوق و تکالیف یکدیگر، همچنین تلطیف روابط حقوقی با حسن خلق؛
اصلاح الگوی مشارکت و نقشهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زنان متناسب با نقشهای خانوادگی و ارزشهای متعالی زن؛
توسعه آگاهیهای جوانان نسبت به روشهای مناسب و معیارهای شرعی انتخاب همسر، تعدیل توقعات و کاهش تشریفات در امر ازدواج؛
توسعه آگاهیهای زوجین جهت اختصاص علقه به همسر قانونی و توجه به نیازهای روانی و غریزی یکدیگر؛
تقویت اخلاق، معنویت و صمیمیت در خانواده به منظور جلوگیری از ظلم و فروپاشی ارکان خانواده و تحکیم آن؛
تواناسازی اعضای خانواده از طریق کسب مهارتهای لازم، به منظور تأمین نیازهای اساسی خانواده؛
توسعه نقش سازنده و هدایتگر والدین در امر ازدواج جوانان و حفظ تناسبات فرهنگی خانوادهها و تقویت نقش حمایتی از فرزندان.
سیاستهای اجرایی:
ایجاد نهضت همگانی آسانسازی ازدواج با اولویت رویکرد فرهنگی و مشارکت کلیه دستگاههای تبلیغی و فرهنگی کشور؛
آموزش و گسترش فرهنگ عفاف و پایبندیهای اخلاقی به منظور تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از بروز ناهنجاریهای اجتماعی؛
توسعه مراکز آموزشی و مشاوره خانواده قبل و بعد از ازدواج و ضرورت حمایتهای دولت از این کانونها جهت ارائه خدمات ارزان به متقاضیان؛
ارزیابی و بازنگری قوانین موجود و تدوین قوانین حمایتی لازم و اتخاذ تدابیر مناسب جهت نظارت بر حسن اجرای قوانین جهت تحکیم بنیان خانواده؛
ایجاد و توسعه مراکز امداد و ارشاد در کنار دادگاههای خانواده و تقویت آنها از طریق افزایش توان تخصصی نیروهای موجود در آن؛
پیشگیری و مبارزه قانونی با عوامل مفسدهانگیز و احتراز جدی از تحریک جنسی جوانان خارج از چارچوب ازدواج؛
ایجاد تسهیلات لازم جهت حمایت مادی و معنوی از خانوادههای جوان در دوران تحصیل و سربازی (استخدام، کاریابی، تأمین مسکن، وام و توسعه مراکز مشاوره)؛
تصحیح دیدگاههای اجتماعی در خصوص چگونگی تقسیم بار اقتصادی ازدواج (جهیزیه، جشن ازدواج، شیربها و امثال آن)؛
افزایش مراکز مشاوره ژنتیک و بیماریهای حاد و انجام آزمایشهای پزشکی قبل از ازدواج در آزمایشگاههای مجهز جهت اطلاع از وضعیت جسمانی و روانی زوجین؛
ایجاد تشکلهای مردمی با محوریت مؤسسات و عناصر علمی و مذهبی و استفاده از مشارکت زنان در راستای حمایت از خانواده در این تشکلها.
 
هدفسوم: ارتقاء سطح فرهنگی اعضاء خانواده به منظور ایفای نقشاساسی آن در فرهنگسازی و اصلاح جامعه.     
راهبردها:
تبیین نگاه نظام مند دین به جایگاه زن در خانواده و تأکید بر ارتقاء نقش زن در فرهنگسازی و استحکام و پویایی خانواده و اجتماع؛
تقویت هماهنگی و توسعه کمی و کیفی فعالیتها و فرآوردههای کلیه نهادهای فرهنگی در راستای ارتقای جایگاه و نقش خانواده؛
توسعه تحقیقات در خصوص خانواده و کارکردهای آن و انعکاس یافتههای آن به جامعه، مسئولین و برنامهریزان کشور؛
توسعه آگاهیهای خانواده جهت حفظ حرمت اعضاء خانواده به ویژه سرپرستی، نگهداری و تأمین معاش پدر و مادر ناتوان و از کار افتاده؛
توسعه و ترویج وجوه مثبت آداب و سنن ملی و محلی در ارتباط با خانواده به منظور ارتقاء فرهنگ خانواده و جامعه؛
توسعه فرهنگ ساده زیستی و ارائه الگوی مناسب مصرف در خانواده.
سیاستهای اجرایی:
بررسی و شناخت مسائل و مشکلات حقوقی، اقتصادی و فرهنگی اعضای خانواده در خانواده از طریق تحقیقات جامع ملی؛
تأمین امکانات لازم جهت بهرهبرداری بهینه از اوقات فراغت اعضاء خانواده.
 
هدف چهارم: ساماندهی سیاستها، خط مشیها، قوانین و برنامههای کشور در جهت تشکیل، حفظ و استحکام نهاد مقدس خانواده.     
راهبردها:
اولویت دادن به خانواده به عنوان بنیادیترین نهاد جامعه و توجه به مصالح آن در سیاستگذاریها، قانونگذاری و برنامهریزیهای مرتبط و مؤثر در خانواده؛
اصلاح نظام آموزشی کشور با توجه به ویژگیها و نقشهای مشترک و اختصاصی زنان و مردان و ضرورت آموزش مهارتهای لازم برای زندگی فردی و اجتماعی و افزایش توانمندی دختران و پسران در نقش مادری، پدری و همسری؛
ایجاد همگرایی و هماهنگی در کلیه سیاستها و برنامهریزیها در موضوع خانواده به منظور بهبود وضعیت تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده.
سیاستهای اجرایی:
ایجاد ساختار مناسب دولتی با هدف برنامهریزی برای خانواده و ایجاد هماهنگی بین برنامهها و سیاستهای دستگاههای دولتی در ارتباط با خانواده؛
تعیین شاخصهای ارزیابی سیاستها، روشها و سنجش پیشرفتها بر اساس خانواده متعادل و الگویی و نگاهی منسجم و استوار به خانواده؛
نظارت بر عملکرد کلیه دستگاهها، به ویژه رسانههای تصویری از نظر فرهنگسازی در امر پیریزی، پویایی و پایائی خانواده و نسبتسنجی پیوسته میان سیاستگذاریها و عملکرد آنها.
 
هدف پنجم: اصلاح نگرش عمومی جامعه و زدودن باورهای غلط نسبت به حقوق و وظایف اعضاء خانواده.     
راهبردها:
توسعه مشارکت اعضاء خانواده در تصمیمگیریها و تقویت روحیه مسئولیتپذیری، تعاون و همکاری اعضای خانواده؛
توسعه آگاهیهای جامعه نسبت به شرایط و موقعیتهای اجتماعی هر یک از اعضاء خانواده در جامعه و ضرورت انعطاف در ساختارها، فعالیتها و نقشها به منظور تحکیم بنیان خانواده.
سیاستهای اجرایی:
تدوین و تصحیح کتب درسی، متون آموزشی و آموزش فرهنگ عمومی با هدف آموزش آداب، اخلاق و تعیین وظائف و حقوق مقابل اعضای خانواده.
 
هدف ششم: گسترش و تعمیق فرهنگ اصیل اسلامی در خانواده جهت تربیت نسل سالم، با ایمان، مسئول و مؤثر در رشد خود، خانواده و جامعه.     
راهبردها:
هدایت و ترغیب زوجین، جهت تقویت ایمان مذهبی و فرهنگ اسلامی،آشنایی با تکالیف و آداب قبل از بارداری، دوران بارداری و شیوههای صحیح تربیت فرزندان در مقاطع مختلف سنی آنان؛
توسعه آگاهی والدین به منظور تأمین حقوق فرزندان در زمینه تغذیه، سلامت جسمانی و روانی، تربیت علمی و فرهنگی و برخورداری آنان از رفتار عادلانه والدین؛
کمک به والدین جهت توانمند نمودن و آمادهسازی فرزندان جهت پذیرش و ایفای مسئولیتهای آینده خود در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی.
سیاستهای اجرایی:
ایجاد هماهنگی و تقویت ارتباط خانواده با نهادهای آموزشی و پرورشی به منظور ایفای بهتر وظایف خود؛
تبلیغ اثرات مثبت مشارکت صحیح اجتماعی زنان در زندگی خانوادگی، تربیت فرزندان و اداره خانواده؛
نظارت بر رعایت عدالت بین فرزندان و اجتناب از هرگونه تبعیض براساس جنسیت.
 
هدف هفتم: ایمن سازی خانواده از آسیب و بحرانهای اجتماعی و حمایت از خانوادههای آسیبدیده.     
راهبردها:
ارتقاء آگاهی و توانمندی اعضاء خانواده نسبت به هنجارها، ناهنجاریها و آسیبهای اجتماعی و خانوادگی به منظور برخورد صحیح با مشکلات و بحرانهای زندگی؛
محافظت و جلوگیری از آسیبپذیری خانواده، از طریق مبارزه همه جانبه با کلیه ناهنجاریها و آسیبهای اجتماعی (اعتیاد، طلاق، فرار و...)؛
اتخاذ تدابیر مناسب جهت حمایت از خانوادههای آسیبدیده و کاهش ضایعات ناشی از بحرانهای خانوادگی و اجتماعی؛
اتخاذ تدابیر مناسب جهت حمایت از زنان در برابر تعرض اعضای خانواده و ناهنجارهای اخلاقی و نامشروع.
سیاستهای اجرایی:
انجام آموزشهای لازم به دختران و پسران در زمینه انتخاب همسر به منظور تأمین سلامت جسمی، روانی آنان در زندگی و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی قبل از ازدواج؛
آموزش شیوههای منطقی و عملی حل مشکلات توسط خانوادهها قبل از مراجعه به سازمانها و مراجع قانونی؛
تدوین قوانین حمایتی و تعمیم پوشش کامل بیمههایاجتماعی برای زنان خانهدار، بیوه، سالخورده، سرپرست خانوار و کودکان بیسرپرست؛
تأمین و حمایت اقتصادی از زنان خانهدار از طریق به رسمیت شناختن شغل خانهداری به منظور پیشگیری از بروز آسیبهای احتمالی؛
رفع نیازهای مادی و معنوی خانوادههای بیبضاعت و بیسرپرست به ویژه زنان سرپرست خانوار؛
مقابله با بزهکاران اجتماعی، باندهای فساد و فحشاء متعرضان به نوامیس مردم و مروجین فرهنگ ابتذال با هدف تأمین امنیت و حفظ کیان خانوادهها.