دوره صفوی

گستردگی روایت شناسی در حوزه ی تصویر سبب شده تا نتایج به دست آمده از مقایسه متن و تصویر به عنوان دو رویه متفاوت نشان داده شود. ماهیت بیانی و مستقل تصویر از متن شناخت و فهم تصویر را در تطبیق با متن ادبی ضروری نموده استغیره «نبرد رستم و دیو سفید» از رویدادهای شاهنامه بوده که بعدها در مکاتب مختلف نگارگری مانند مکتب تیموری و صفوی به تصویر درآمده است. سؤالی که مطرح است: چگونه می توان این نگاره را با مؤلفه های روایت شناسانه بررسی نمود؟ هدف این تحقیق شناسایی واحدهای روایی پیرنگ، شخصیت پردازی، زاویه دید، درون مایه، زمان و مکان، برجسته سازی و حذف در متن و تصویر این دو نگاره و بررسی شباهت ها و تفاوت های آن ها با یکدیگر است. روش گردآوری توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و با رویکردی روایت شناسانه انجام گرفته است. نتایج حاصل این است که: نقاشی خلق و بازنویسی مجدد متن بوده به گونه ای که این اثر خلق هنری دیگری برای نقاش است. نقاش درحالی که از شعر پیروی کرده اما سبک او نسبت به هر دوره تاریخی و زندگی زیسته اش متفاوت است. اگرچه در متن (شعر) پیوستگی بین واژه ها وجود داشته و داستان گام به گام و بدون تسلسل با توجه به زمانمندی روایت جلو رفته، اما نقاش همواره با محدودیت هایی مواجه است. بر این اساس لحظاتی از متن را به عنوان رستاخیز اثر برجسته سازی و پیام را با تصویر بیان کرده است. با توجه به بررسی های انجام شده، از میان مؤلفه های روایت شناسی مؤلفه حذف و برجسته سازی برای هنرمند از اهمیت بیشتری برخوردار است.

یکی از نسخه های تاریخی مصور کتاب «روضه الصفا فی سیرت الانبیاء و الملوک و الخلفا» نوشته میرخواند است که در موزه ملی فرانسه نگهداری می شود. بخشی از متن این کتاب به داستان اعجاز پیامبران اولوالعزم اختصاص دارد و پنج نگاره با موضوع معجزات پیامبران اولوالعزم در این نسخه به تصویر درآمده است. هدف از این تحقیق، شناسایی میزان مطابقت نگاره های اعجاز پیامبران اولوالعزم و متن نسخه روضه الصفا با روایات قرآن و متون تفسیری است تا مشخص گردد این نگارگران تا چه میزان از بیان تصویری معجزه به منبع اصلی آن یعنی قرآن کریم وفادار مانده اند. سؤال اصلی تحقیق حاضر این است: متن و نگاره های اعجاز پیامبران اولوالعزم در روضه الصفا با روایات قرآنی و تفاسیر تا چه میزان مطابقت دارند؟ این تحقیق به روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی به جستجوی ویژگی های تصویری و محتوایی آن ها می پردازد. نمونه های مطالعاتی و روش گِردآوری اطلاعات این پژوهش با استفاده از منابع اینترنتی و کتابخانه ای انجام شده است. از نتایج این مطالعه می توان پی برد، با توجه به این که منبع اصلی نگارش کتاب روضه الصفا، کتبی با مضامین تاریخی، مذهبی و قرآن است؛ با این وجود، تفاوت ها و شباهت هایی میان روایت متن و تصویر (روایت کاتب و نگارگران) این کتاب با روایت اعجاز پیامبران اولوالعزم در تفاسیر(شیعی و سنی) و آیات قرآن وجود دارد و میرخواند در بیان موضوع اعجاز پیامبران اولوالعزم از تفاسیر به خصوص تفسیر شیعی استفاده نموده است و هنرمند در ترسیم آن بیشتر به متن روضه الصفا و تفسیر شیعی وفادار مانده است. همچنین نگاره ای در این نسخه، تصویرسازی شده که از آن با عنوان معجزه شفای نابینایان و بیماران مبتلا به پیسی توسط حضرت عیسی(ع) یاد می کنند در حالی که با توجه به آن چه در این مقاله گفته خواهد شد این نگاره مربوط به معجزه زنده کردن مردگان آن حضرت است که بیشترین میزان انطباق را با متن روضه الصفا دارد و به تفسیر شیعی بسیار نزدیک است.

دوره صفوی، نقطه اوج هنرکتیبه نگاری و زمینه ساز راه یابی آن به هنرهای صناعی از جمله، قالی بافی به شمار می آید. به یقین بیشترین حضور کتیبه نگاری در قالی های ترنجی و محرابی می باشد. اگرچه محدودیت جنس و بافت قالی در نگارش این نوع کتیبه ها، آن ها را از کتیبه نگاری در معماری و فلزکاری متمایز می کند، اما با نگاهی موشکافانه می توان دریافت که مؤلفه های بصری شاخصی در این قالی ها وجود دارند که از حیث ساختار و محتوا، تفاوت های آشکاری میان قالی های کتیبه دار ترنجی و محرابی پدید آورده اند. به نظر می رسد مضامین محتوایی و همچنین کاربرد متفاوت این دو نقش، تأثیر چشمگیری در وجوه اشتراک و افتراق مؤلفه های بصری درکتیبه های نوشتاری این قالی ها داشته که تا کنون به صورت مشخص به آن پرداخته نشده است. از این رو تأکید این پژوهش بر شناخت آن ها متمرکز است. پرسش اصلی این است، تفاوت های ساختاری و محتوایی در مؤلفه های بصری کتیبه نگاری قالی های ترنجی و محرابی دوره صفوی در چه زمینه هایی وجود دارد؟ این پژوهش، به شناخت ساختاری و محتوایی مؤلفه های بصری شاخص و تفاوت های آن ها در کتیبه نگاری قالی های ترنجی و محرابی دوره صفوی می پردازد و به روش توصیفی-تطبیقی و گردآوری اطلاعات آن به شیوه کتابخانه ای صورت گرفته است. جامعه آماری شامل هفت تخته قالی ترنجی و هفت تخته قالیچه محرابی مربوط به اواسط قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری قمری است که در زمره نمونه های شاخص موجود از هر نقش به شمار می آید. نتایج حاصل از مطالعه مؤلفه های بصری کتیبه نگاری در قالی های ترنجی و محرابی دوره صفوی، نشان از وجوه افتراق چشمگیری در بین آن ها می دهد. مؤلفه های بصری کتیبه های نوشتاری در قالی های محرابی نسبت به قالی های ترنجی تنوع بیشتری دارند و نوشتار در آن ها نقش اساسی تری ایفا می کند. در مقابل، کتیبه های قالی های نقش ترنجی به عنوان بخشی جزئی تر در متن نقوش اسلیمی قالی قرار می گیرند و غالباً ساختار کتیبه نگاری ها از یک روش بهره گرفته است. البته اشتراکاتی در مؤلفه هایی مانند فضاسازی و ریتم و همچنین استفاده از خط نسخ درکتیبه های هر دو نقش وجود دارد.

شاهنامه شاه تهماسبی با 258 نگاره، ماحصل تلاش هنرمندان برجسته سده دهم هجری از مکتب تبریز دوره صفوی است. این شاهنامه دربردارنده مجموعه درخشانی از نگارگری و تذهیب های فاخر بوده که زیبایی و شکوه هنر صفوی را به نمایش می گذارد. درمیان تزیینات چشمگیر شاهنامه تهماسبی، نقوش تذهیب را می توان در تزئینات چادرها و سایه بان ها مشاهده کرد که تقریبا حجم قابل ملاحظه ای را در نگاره ها به خود اختصاص داده اند. به نظر می رسد این نقش مایه ها در تزئینات چادرها و خیمه های آن دوره مورد استفاده قرار می گرفت. بر همین اساس، این مقاله با هدف مطالعه و بررسی عناصر نقوش تذهیب چادرها و سایه بان در نگاره های منتخب شاهنامه تهماسبی بر اساس مولفه های نوع، رنگ و ترکیب بندی و در نهایت سبک شناسی فرمالیستی نقوش تذهیب آن است و مقاله حاضر همچنین در پاسخ به این سوالات است که «در تزیینات چادرها و سایه بان های نگاره های شاهنامه شاه تهماسبی از چه نقوش تذهیب (بر اساس نوع، رنگ و ترکیب بندی) استفاده شده است؟ و این نقشمایه ها به لحاظ فرمالیستی از چه سبکی پیروی می کنند؟» این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی پیش رفته و جمع آوری داده ها از طریق مطالعات کتابخانه ای و منابع اینترنتی صورت گرفته است. جامعه آماری نگاره های دارای چادر و خیمه در شاهنامه شاه تهماسبی هستند که از این میان هشت نگاره بصورت هدفمند انتخاب شده اند. نتایج حاصله از مطالعه و تحلیل هشت نگاره از شاهنامه تهماسبی، بیانگر آن است که نقوش اسلیمی و ختایی به وفور در تزیینات چادرها و سایه بان ها به کار رفته اند. و این نقش مایه ها در کنار سایر نقوش، در آرایه های خیمه و چادرهای فاخر دوره صفوی مورد استفاده قرار می گرفت. اما از میان نقوش تذهیب در نگاره های خیمه ها و چادرهای شاهنامه، آرایه های اسلیمی نسبت به نقوش دیگر با تنوع بالاتری با فرم های اسلیمی ماری، اسلیمی پیچک دار، اسلیمی تخمک دار و اسلیمی دهن اژدری اجرا شده اند. نقوش ختایی نیز در اکثر نگاره ها در تلفیق با اسلیمی ها دیده می شوند. هم-چنین در چند نگاره، وسعت قلیلی از تزیینات به آلات گره ها و تشعیر اختصاص داده شده اند. نقوش تذهیب با ترکیب های گردان و قابی به صورت قرینه اجرا شده اند که نقوش تک رنگ در تزیینات حضور بیشتری دارند. علیرغم استفاده از طیف رنگی متنوع، رنگ های لاجوردی و شنگرف، پوست پیازی سطح و سیعی از رنگ آمیزی نقوش را نیز در برمی گیرند. در سبک شناسی تذهیب های چادرها و خیمه های نگاره های شاهنامه شاه تهماسبی، حضور اسلیمی ماری، اسلیمی های فیلی توپر و تو خالی، فضای زمینه خلوت می توان دید همچنین رنگ های زمینه تذهیب که به رنگ پارچه ها نزدیک تر باشد، بیشتر استفاده شده است. بندهای اسلیمی و ختایی در طرح و نقش کلی تذهیب های چادرو خیمه حضور دارند که بند ختایی بیشتر از اسلیمی بوده و از گل و برگ های متنوع تری برخوردارند.

هدف: این پژوهش به بررسی تطبیقی ویژگی های مصاحف قرآنی مکتب هرات در دوره های تیموری و صفوی پرداخته است. روش پژوهش: این پژوهش از نظر هدف توسعه ای و به روش توصیفی و تحلیلی با نمونه گیری هدفمند از میان 21000 مصحف گنجینه قرآنی کتابخانه آستان قدس رضوی که جامعه آماری این پژوهش است، انجام گرفته است. با توجه به عدم دسترسی به اصل منابع، ابزار گردآوری اطلاعات، فهرست های کتابخانه و چک لیست اطلاعات به دست آمده از جامع هدف است که بر اساس تجزیه و تحلیل اطلاعات نسخه شناسی مصاحف مرجع و نفیس این دوره انجام گرفته است.یافته های پژوهش: بر اساس ویژگی ترقیمه کاتب و اطلاعات نسخه شناسی فهرست کتابخانه از دوره تیموری جزوه قرآنی 416 و مصحف شماره 153 و از دوره صفوی مصاحف شماره: 281، 206 و 210 از مکتب هرات به عنوان مصاحف مرجع و نفیس شناسایی شد تا اطلاعات نسخه شناسی آن ها به صورت تطبیقی مورد تحلیل قرار گیرد. در نهایت مشخص شد که از میان تمام ویژگی ها و ارکان علم نسخه شناسی، چهار ویژگی تزئینات لوح فاتحه الکتاب، خط سرسوره ها، تزئینات همراه متن قرآن و ترکیب بندی نقوش از مهمترین ویژگی هایی است که می تواند در بررسی تطبیقی مصاحف قرآنی این مکتب هنری در دوره های مورد پژوهش به کار گرفته شوند.نتیجه گیری: با مطالعه یافته های پژوهش مشخص شد که می توان بر اساس ارکان نسخه شناسی به شناسایی مصاحف مکتب هرات پرداخت. نتایج این پژوهش مشخص کرد که 1) طرح لوح فاتحه الکتاب، در دوره تیموری لوح فضای بیشتری برای کتابت متن قرآن دارد و دارای یک حاشیه پهن لاجوردی بوده و سر سوره به خط کوفی تزئینی کتابت شده است. این لوح در دوره صفوی با دو ستون در دو طرف متن فضای کمتری برای کتابت وجود داشته، حاشیه لوح دو قسمتی پهن با زمینه لاجوردی و باریک با زمینه سیاه رنگ است و یک نیم ترنج بر روی حاشیه ترسیم شده و سر سوره به خط رفاع است 2) تزئینات همراه متن قرآن، نشان خمس و عشر در دوره تیموری به ترتیب به شکل بادامی و دایره است، در حالی که در دوره صفوی به شکل دایره است. 3) ترکیب بندی نقوش، در دوره تیموری، تسلط با نقوش اسلیمی و بند رومی است اما در دوره صفوی، بندهای ختایی الوان محور نقوش ترسیم شده است.

در این پژوهش، نوع و ساختار شیمیایی ۱۰ نمونه رنگ آبی و قرمز مربوط به پنج نسخه خطی دوره صفوی تعیین شده که هدف از آن شناسایی رنگ دانه های معمول در تذهیب آثار مکتوب هم عصر است. این مسئله در بحث فن شناسی مطالعات حفاظت و مرمت علمی و صحیح این آثار بسیار ارزشمند خواهد بود. در مرحله اول، بررسی تاریخی و کتابخانه ای در زمینه نوع و چگونگی تهیه رنگ های استفاده شده در نسخ خطی در دوره زمانی مد نظر انجام شد و در مرحله بعد، پس از نمونه برداری از نسخ و آماده سازی آنها، از میکروسکوپ الکترونی روبشی- طیف سنجی پراش انرژی اشعه ایکس (SEM-EDX) و طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه (FTIR) برای شناسایی رنگدانه ها استفاده شد. نتایج حاصل از بررسی و آنالیز رنگ های مطالعه شده، بیانگر این است که تمام نمونه رنگ های قرمز و آبی به کار رفته در این پنج نسخه، معدنی بوده اند. همچنین، نتایج نشان داد که رنگدانه های قرمز استفاده شده در این نسخ شنگرف (ورمیلیون)، اخرا و سرنج بوده و تمام رنگدانه های آبی آزمایش شده، لاجورد مصنوعی (اولترامارین) هستند. همچنین حضور نوار جذبی ضعیف در محدوده عدد موجی cm-۱ ۲۳۴۰ در طیف FTIR رنگ های آبی، نشان دهنده ی استفاده از نوع طبیعی اولترامارین است.