درخت حوزه‌های تخصصی

سلطنت ناصرالدین شاه با ایجاد اصلاحات سیاسی و اجتماعی در ایران همراه بود. ازجمله این اصلاحات تغییر در ساختار پستی کشور را باید نام برد. ورود تمبر به کشور تغییرات بنیادینی در زﻣیﻨﮥ ارتقاء نظام پستی به وجود آورد و عاملی برای تسریع روند اداری پست شد. در ابتدا تمبر نشان دهندﮤ کرایﮥ پستی بود و کارکردی اقتصادی داشت. در اواخر دورﮤ ناصرالدین شاه، کارکردهای دیگری برای تمبر در نظر گرفته شد و کارکردهای سیاسی و اجتماعی در کنار کارکرد فرهنگی نقش آفرینی کردند. این پژوهش در پی پاسخ به پرسش های زیر است: در نظام پستی دوره های قاجار و پهلوی، تمبر چه کارکردهایی داشته است. در این دوره، قالب شکلی و مفهومی تمبر چه فرآیندی را پشت سر گذاشته است. داده های پژوهش نشان می دهد که در مسیر تحول نظام پستی کشور، تمبر محورها و ابعاد مختلفی را دربرگرفت و باوجود مشکلات و موانع و کم شدن اعتبار جهانی آن، در زﻣیﻨﮥ چاپ و انتشار روند روبه رشدی را در پیش گرفت.

جنبشی که علیه امتیاز تنباکو در ایران شکل گرفت از دو جهت قابل تامل و دقت است، از یک سو نقش رهبری علما در این حرکت عظیم اجتماعی و از سوی دیگر رودررو قرار گرفتن سلطنت و روحانیت شیعه. جنبش تنباکو به نظر اکثر صاحب‌نظران مسائل تاریخ ایران، پیش‌درآمدی بوده برای انقلاب مشروطه. اغلب منابعی که به بحث و بررسی در تاریخ مشروطه به طور سنتی پرداخته‌اند فصلی را به این مهم اختصاص داده‌اند.

بنا به باور جامعه شناسان دین پژوه، تمامی ادیان – اعم از وحیانی و غیر وحیانی- سیر تطور همسانی دارند؛ که از شکل خاصی در قالب گروه پراکنده ای از افراد و پاره ای آداب ساده عبادی شروع شده، سپس به سوی پیچیدگی و ساختارمندی خاصی سیر می کنند و همه چیز در آن ها به پایداری می رسد اما، با بروز شرایط نوین، پروتست ها (اعتراض) شکل می گیرد و چنانچه جنبه های تئوریک این اعتراض با موفقیت سامان پذیرد و تداوم داشته باشد، عاقبت به ظهور فرقه دینی منجر می گرددبا نظر به باور فوق، در این مقاله، فرقه شیخیه – که از انشعابات مذهب شیعه و پیرو شیخ احمد احسائی می باشند- مورد بررسی قرار می گیرد و مراحل سه گانه اعتراض، چالش های درون گروهی و تاسیس رسمی فرقه مذهبی، در آن دنبال می شود.

تأکید بر شکل تاریخی شهر و توجه به ویژگی های کالبدی آن ، بدان علت است که بافت شهری را می توان بازتاب ساختار اجتماعی در جامعه ی شهری دانست . در واقع، از طریق اتخاذ رویکرد تحلیل شکل شهر و بررسی کالبدی آن ، فهم و تحلیل مناسبات شهرنشینی و اوضاع و احوال اجتماعی حاکم برشهر در یک دوره ی تاریخی تسهیل می شود . به طور کلی ، فضا و کالبد شهر و نظام اجتماعی حاکم بر آن در تعامل مستقیم با یکدیگر قرار دارند. همان گونه که ساختار کالبدی شهر و نحوه ی چیدمان عناصر شهری، بر نظام اجتماعی تأثیرهایی در بر خواهد داشت ، مناسبات اجتماعی نیز برعکس بر بافت شهر ی اثرهای ژرفی بر جای می نهد. ویژ گی های مناسبات اجتما عی شهر ری را در چند محور کلی بدین صورت می توان دسته بندی نمود: الف) علل بیرونی:1. دوره ی سلجو قی عصر انحطاط مکتب اعتزال ، به عنوان نمایند ه ی گرایش های عقلی و فلسفی ، است ظهور اشاعره و استیلای روح اشعری گری در جامعه-ی اسلامی ، به برقراری دور ه ای از تعصبات دینی و مذهبی و جمود فکری در ری انجامید.2.دخالت حکومت سلجو قی در امور دینی و مذهبی و حمایت از گروه و فرقه ای علیه سایر فرق و مذاهب ، بر آشفتگی های اجتماعی می افزود و شهر ری را با بحران اجتما عی دامنه د اری مواجه نمود. ب)علل درونی:1. شهر ری در این ایام از مرکزیت علمی و آموزشی برخوردار بود و در کانون توجه فرق و مذاهب اسلامی قرار داشت. این شهر محل آمد و شد علما و نخبگان دینی و علمی به حساب می آمد و این امر ، ری را محل تضارب آرا و اندیشه ها می نمود. 2. خصایص جمعیتی ری، که از لحاظ قومی و مذهبی همگونی نداشت، زمینه ی مساعدی برای دسته بندی و صف بندی های اجتماعی بین ساکنان شهر ایجاد می کرد. موارد یاد شده ، زمینه ی بروز ستیزه های اجتما عی گسترده و مستمر بین گروه های شهری را فراهم آورد ، که وجه غالب مناسبات اجتما عی را در ری شکل می دا د. تغییرا ت کالبدی فضای شهری و تفکیک آن به سه بخش کاملا مجزا و مستقل از یکدیگر – مختص سه فرقه ی بزرگ مذهبی شهر- در رابطه با تحولات به وجود آمده در نظام اجتماعی شهر ، پی گیری می شد. تفکیک فضای کالبدی شهر در تقسیم بندی عناصر اصلی ساختار شهری تجلی یافت. بدین معنی که هر یک از فرقه های شهر با تمرکز در بخش های منتسب به خود ، به برپایی محله های مسکو نی ، مساجد ، بازارها ، مدارس و مراکز علمی و آموزشی خاص خود اهتمام ورزیدند. این امر، به گسترش شکاف و واگرایی هر چه بیشتر گروه های شهری انجامید و تشدید ستیزه های اجتماعی را در پی داشت. تداوم این شر ایط ، شهر ری را به سوی بحران اجتماعی حادی سوق داد که حیات شهری را در آن به شدت تهدید می نمود.

اگر نخواهیم یا نتوانیم در مباحث عمیق فلسفی درباره تغییر و ثبات غوطه ور شویم و آن را بی تاثیر در حال و روز واقعی خود بدانیم، در مورد باب شدن بحث دگرگونی در جامعه شناسی نوین و ایجاد شاخه ای به نام «جامعه شناسی دگرگونی» چه خواهیم گفت؟ آیا این عنوان صریحاً به ما نمی گوید که «تغییر» واقعیت ملموسی از حیات اجتماعی شماست که اگر آن را نشناسید، حیات اجتماعی تان آسیب خواهد دید؟حداقل ما ایرانیان عصر حاضر دگرگونی های فراوانی را در طی سی سال اخیر شاهد بوده ایم که حیات اجتماعی ما را در بر گرفته است و انکارشدنی نیست؛ اما ریشه این دگرگونی ها عموماً و عمیقاً دین و مسائل دینی بوده است. پس آیا نباید گفت که ادیان و مکاتب دینی در مباحث جامعه شناسی تغییر، فصل معین و مهمی را به وجود آورده و خواهد آورد؟مقاله زیر قصد پاسخ گفتن به میزان قدرت دگرگون سازی دین به ویژه در کوران حوادث انقلاب اسلامی ایران را دارد.

در این مقاله با مروری بر عوامل، عناصر و نیروهایی که از سال 1363 درگیر تلاش برای تبدیل اردبیل به یک استان بودند- تلاشی که سرانجام در سال 1372 به استان شدن اردبیل انجامید- نویسنده مقاله رابطه ""پیچیده میان شهرها و شهرستانهای کشور را با اقتدار مرکزی به بحث میگذارد.

موضوع این تحقیق بررسی هنر هخامنشیان در مصر بر اساس یافته های باستان شناسی ایرانی در این سرزمین و آثار مصری در ایران می باشد. در این پژوهش از روش کتابخانه ای وبررسی و مطالعه گزارش های پژوهش های میدانی استفاده شده است. برای فهم تاثیرات فرهنگی هنری و آگاهی از گستردگی روابط متقابل تمدن ایران و مصر لازم است یافته های باستان شناسی کاوش های علمی در ایران و مصر مورد مطالعه قرار گیرد تا بر اساس حجم داده های باستان شناسی به سطح و گستردگی روابط فرهنگی و هنری دو تمدن پی برده شود. بر اساس پژوهش ها تا به امروز می توان این آثار را در دو دسته طبقه بندی نمود. 1. یافته های باستان شناسی ایرانی در مصر. 2. یافته های باستان شناسی مصری در ایران. بعضی از نمونه های ایرانی در مصر عبارتند از: کتیبه های هخامنشی به خط هیروگلیف از وادی «حمامات» و کتیبه های آرامگاهی هخامنشی و پاپیروس های به خط آرامی از جزیره «الفانتین» و همچنین نقش برجسته های هخامنشی در شهر باستانی «ممفیس» بر روی دیوارهای معبد «هیبیس» و یادگارهای معماری هخامنشی در مصر شامل معبد هیبیس و آثار معماری هخامنشی در الفانتین وسنگ یادبودهای داریوش در کنار کانال سوئز و همچنین مهر های حکومتی هخامنشیان می شود. در ایران، مجسمه داریوش، اشیاء، آلات و ابزار کوچک به دست آمده از کاخ داریوش در شوش، مهره های سوسکی دشت قزوین، ظروف کتیبه دار هیروگلیفی و یافته های طلسمی و اعتقادی از تخت جمشید مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. تحلیل نتایج این مطالعه تطبیقی نشان می دهد، که تاثیرگذاری هنر و معماری مصر بر ایران بیشتر بوده است.

میرزا محمدصادق مروزی مورخ عصر قاجار، از مردم شاه جهان مرو بود. میرزا محمدصادق ابتدا سمت منشی گری دربار فتحعلیشاه و سپس منصب وقایع نگاری گرفت . وقایع نگار شعر هم می سرود و «هما» تخلص می کرد. او در اندک مدتی به مناصب مناسب نایل آمد و از آن پس از طرف فتحعلی شاه و عباس میرزا به ماموریت های مختلف در داخل و خارج گسیل شد. وقایع نگار از آنجا که از معدود افرادی بوده که با قائم مقام مکاتبه داشته و مورد مشورت قائم مقام و عباس میرزا بوده ، از بسیاری از مسائل دربار آگاهی داشته و در برخی آثار خود مستقیم و غیر مستقیم پرده از حوادث محرمانه دربار برداشته است. از آثار به جامانده از وی می توان به شِیَم عباسی، زینه المدایح، دیوان همای مروزی، تحفه عباسی، راحه الارواح، حکایات میرزاصادق، مجمع الآثار، مناظره عقل و بخت و شمایل فتحعلی شاه قاجار و تاریخ جهان آرا اشاره نمود که از این میان شاید بتوان گفت تاریخ جهان آرا بهترین اثر اوست. این مقاله نیز بر آن است تا نگاهی گذرا به زندگی سیاسی، علمی و فرهنگی میرزا صادق مروزی، با توجه به جلد دوم کتاب تاریخ جهان آرا، بیندازد.

داده ها و روایت های تاریخی گزارش شده از وضعیت جوامع ترک در طول چهارم ه. ق/دهم میلادی نشان از دگرگونی هایی در سطح اجتماعی ترکان دارد. این تحولات صورت گرفته در نهایت به تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در منطقه منجر شد. در این پژوهش با رویکردی تحلیلی– توصیفی به بررسی داده های مختلف تاریخی پرداخته و کوشیده شده است به تصویری واضح تر از وقایع و رویدادهای جوامع ترک در طول سده دهم میلادی دست یافته شود. آشنایی بیشتر جوامع ترک با عناصر زندگی تمدنی از جمله پذیرش اسلام، گسترش شهرنشینی و تشکیل دولت قراخانی از بزرگ ترین نتایج این تحولات محسوب می شود. دولت قراخانیان با استفاده از این ظرفیت های موجود در فضای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی جوامع ترک توانست در سال های پایانی این سده به گسترش قلمرو خود پرداخته و با تسلط بر ترکستان و فرارود به قدرتی تبدیل شود که نقش چشم گیری در تعیین مناسبات موجود در منطقه ایفا کند.

مقاله حاضر درصدد توصیف و تبیین دارالعلم های دوران آل بویه و نقش آن در توسعه و ارتقاء علم و دانش از یک سو و گسترش فرهنگ عمومی از سوی دیگر است.آل بویه از ابتدای حکومت و همزمان با تثبیت قدرت خویش به فعالیت های علمی و فرهنگی نیز روی آوردند؛ زیرا افزون بر این که یکی از پایه های اساسی استمرار قدرت و اقتدار، علم و تقویت فرهنگ عمومی با رویکردی عالمانه است، برای جلوگیری از انفعال در برابر رقیبان سیاسی و علمی باید استقلال علمی و متکی به فرهنگ غنی بومی خویش را تقویت می کردند. آل بویه بیشترین تلاش خویش را در پی ریزی یک شاکله مستحکم علمی با تمام جوانب از نظر ساختاری، محتوایی، و نخبه پروری مبذول داشتند. آنان برای تحقق اهداف خود، مراکز آموزشی و پژوهشی فراوانی مانند کتابخانه های عظیم و مدارس تأسیس کردند و امکانات مادی و معنوی بسیاری را در این مسیر صَرف نمودند. در دوران مذکور، مؤسسات و مراکز علمی، فرهنگی و دینی دیگری هم با عنوان دارالعلم تأسیس شدند که داشتن کتاب و کتابخانه برای پیشبرد و تسهیل امور آن ها ضروری می نمود.در این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی بخشی از این حوزه ی تاریخی، یعنی وضعیت دارالعلم ها در آن دوره مورد توجه قرار گرفته است.

یکی از مأموریت های اصلی سلسله های حکومت گر در ایران برای تداوم قدرت سیاسی خود، برقراری امنیت اجتماعی و مقابله با پدیده هایی بود که آرامش و ثبات کشور را در هم می ریخت. از این رو پدیده هایی چون شورش های اجتماعی، راهزنی و دزدی، بی اعتنایی به فرامین شاه و مأموران دولت، اختلال در وضعیت ارزاق عمومی و بازار، قتل، تجاوز به عنف، بدمستی و اموری از این قبیل؛ مجازات هایی را درپی داشت که بدون ضابطه ی مشخصی به شیوه های گوناگونی در محاکم عرفی یا به امر شاه، دستور حاکم و یا از سوی برخی مناصب سنتی امنیتی شهرها به اجرا درمی آمد. بسیاری از این مجازات ها بر مبانی فقهی و شرع استوار نبود بلکه بر اساس عرف، مصلحت های حکومت و اختیار صاحبان قدرت قرار داشت. این شیوه مجازات های مبتنی بر عرف در دوره قاجاریه به دلیل ناامنی های گسترده اجتماعی بسیار بارز بود و در گزارش های مورخان و نیز سیاحان اروپایی دیدار کننده از ایران در این دوره بازتاب یافته است. در این مقاله انواع مجازات های مجرمان و شیوه اجرای آنها در دوره قاجاریه تا پیش از وقوع انقلاب مشروطه که تغییراتی در ساختار قدرت پدید می آید، تبیین شده است. یافته پژوهش نشان داده است که کیفر جرایم تابع رویه حقوقی مشخص و ضابطه مند نبوده بلکه خواست و اراده شاه و صاحب منصبان حکومتی و تصمیم مأموران اجرایی کیفیت آن را تعیین می کرده و غالباً با شیوه خشونت و مجازات های سخت انجام می شده است.

اختلاف در نظر و تحلیل همواره وجود داشته و مورخان و محققان را به دسته های مختلفی تقسیم و دسته بندی نموده است، اما در کنار اختلافات، مشترکاتی نیز وجود دارد که باید به آن ها توجه نمود، در این صورت شناخت بهتری از تحولات مورد بررسی حاصل می آید. نکته ای که درخصوص بهائیت در خور تامل است اشتراک نظر و توافق مورخان و محققان (با وجود گرایش های متنوع سیاسی و فکری) در وابستگی سران بهائیت به استعمار می باشد. مقاله پیش رو، اشتراک نظر آن ها را نشان داده است.

پس از آنکه سلطنت ترک نژاد غزنوی بوسیله سلطان محمود در شرق ایران تأسیس شد، وی می بایست به عنوان تابع خلیفه عباسی ضمن در نظر داشتن پایگاه خلافت، برای خود اعتبار ویژه کسب می کرد. سلطان محمود به همین منظور و به عنوان غازی بت شکن راهی هندوستان شد و در ایران نیز براساس سیاست مذهبی خاص خود عمل می کرد که مبتنی بر حمایت از اهل سنت و تعقیب روافض، قرامطه و باطنیان بود. این سیاست مورد تایید خلیفه عباسی، علت بسیاری از تصمیم گیری ها و سیاست های دولت غزنوی عنوان محسوب می شود. در این مقاله به دنبال یافتن پاسخ این سوال هستیم که کیفیت رابطه سلطان محمود غزنوی با مذاهب، جریان ها و محافل مذهبی عصر خود چگونه بوده و او چه اهدافی را دنبال می کرده است؟ به نظر می رسد سلطان محمود غزنوی به عنوان تابع خلافت عباسی به صورت نمادی تأیید کننده و تثبیت کننده مذهب اهل سنت درآمده و همچنین منشور و لوای خود را از خلافت عباسی می گرفت.

برخی از آثاری که در زمینه سیاست و تاملات سیاسی در متن اسلام و ایران پدیدار گشت، با این هدف به رشته تحریر در آمد که چگونگی رفتار مناسب را در زندگی سیاسی به صاحبان قدرت یا تمامی کسانی که در تولید، توزیع و اعمال قدرت نقش داشتند، خاطرنشان سازد. از شواهد و مستندات تاریخی چنین برمی آید که خواجه به منظور تسلط بر مهام امور و تحت نظارت درآوردن خودسری و زیاده خواهی سلاطین و عمال سلجوقی از یک سو، و مقابله با اسماعیلیان از سوی دیگر، درصدد برآمد تمامی هم خود را معطوف به تمرکز قدرت سلجوقیان کند. وی به منظور دست یافتن به این مهم، حتی سعی می کند در سیاست نامه به نهاد خلافت و دیگر شعوب وابسته به آن تصریحی نکند. خواجه حتی از ارتباط بین خلیفه و سلطان هم سخنی نمی گوید و فقط گاه، به طور عام، به خلفا اشارت دارد ، یا برای توضیح مسئله مورد نظر خود نکاتی از سیرت برخی از ایشان می آورد. براین اساس، خواجه تمام کتاب را به نهاد پادشاهی و سلطنت، و ترویج آن اختصاص می دهد. حال، این سؤال مطرح می شود که «آیا اقدامات خواجه در تعقیب سیاست تمرکز قدرت سلاجقه، ناخواسته و برخلاف اهدافی که وی دنبال می کرد، منجر به نهادینه شدن نظام حکومت استبداد مطلقه و فراهم آمدن بستر مناسب برای رشد و توسعه فعالیت اسماعیلیان در ایران نشده است؟» پاسخ به تناقض یاد شده هدفی است که در این مقاله سعی می شود با رویکردی نو و براساس واقعیات تاریخی، مورد تحلیل و پردازش قرار گیرد.

در ساعت 22/40 شامگاه 11 اردیبهشت 1358 خورشیدی، آیت‌الله مرتضی مطهری از شاگردان و نزدیکان امام خمینی(ره) و عضو بلندپایه شورای انقلاب، در حالی که از جلسه این شورا در خانه دکتر یدالله سحابی خارج شده بود، هدف گلوله ناشناسی مسلح قرار گرفت و اندکی بعد، پس از انتقال به بیمارستان درگذشت.1