خلافت

با پیشرفت دانش بشری، انسان توانست در مقام خلیفه الهی دست به تسخیر طبیعت بزند. نمونه بارز آن موفقیت در علم بیوتکنولوژی برای تغییر ژن گیاهان و موجودات است. مقاله حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی سامان یافته است با هدف بررسی تراریخته از منظر آیات قرآن به نقد و بررسی دیدگاه موافقان و مخالفان می پردازد و در پاسخ به این پرسش است که آیا محصولات تراریخته از منظر قرآن قابل استفاده اند یا خیر و دیدگاه معتدلی ارائه می کند. یافته های پژوهش پیشِ رو بیانگر آن است که عمده ترین دلیلی قرآنی که مخالفان تولید تراریخته به آن استناد کرده اند، تمسک به آیه 119 سوره نساء و آیه30 سوره اسراء است. آنان چنین عملی را مغایر با قوانین آفرینش الهی و کرامت انسان تلقی کرده اند. برخی دیگر در مقابل دیدگاه مخالفان به آیاتی چون جواز تسخیر بشر در کائنات و جانشینی وی از طرف خداوند در زمین تمسک جسته اند. این مقاله با ارائه نظری بینابین با عنایت به مقتضیات زمان و ضروریات زیستی انسان در جهان معاصر، به کارگیری این محصولات جدید را امری اجتناب ناپذیر می داند؛ البته مشروط بر اینکه ضرر و خطر استفاده از این محصولات آشکار و مسلم نباشد و شرایط مجاز مصرف آن بر شرایط رعایت اصل احتیاط ترجیح نداشته باشد.

غزا مفهومی مرکزی در گفتمان دولت اسلامی از دوره پیامبر اسلام (ص) بود. اصطلاح غزا ریشه در غزوه یا جنگ های مسلمانان با کفار داشت که پیامبر اسلام خود عهده دار فرماندهی آن ها بود. پس از درگذشت پیامبر اسلام مورخانی مانند واقدی، مغازی (جمع غزا/ غزوه) را برای جنگ های پیامبر اسلام و فتوح (جمع فتح) را برای جنگ های پس از پیامبر و تصرف سرزمین های دو امپراتوری روم و ایران به کار می بردند. کتاب هایی مانند فتوح البلدان بلاذری و فتوح ابن اعثم و مجموعه فتوح جزیره و... از واقدی نمونه های چنین برداشتی از فتوح هستند؛ اما از دوران اموی و به ویژه در دوران عباسی به تدریج واژه غزا به جای اصطلاح غزوه، جهاد و فتوح نشست و به کلیدی ترین واژه و مفهوم مسلط ادبیات دینی در جنگ با غیرمسلمانان تبدیل شد. در این دوران، غزا به هرگونه جنگی میان مسلمانان در دارالکفر (سرزمین های غیراسلامی) با کفار (غیرمسلمانان) اطلاق گردید. گاه آنان را مطوعه هم می نامیدند که منظور همان غازیان داوطلب است. حوزه های جغرافیایی غزا در شرق با ترکان و چینی ها، در غرب با رومیان و در شمال با روس ها، گرجیان، ارامنه و خزرها (ترکان) بود. غزا در ظاهر برای گسترش اسلام بود، اما وسیله ای برای کسب غنایم و توسعه ارضی و گرفتن کنیز و برده نیز بود و سبب تقویت مشروعیت حاکمان نزد مردم می شد. در این مقاله به بررسی غزای فرمانروایان مسلمان با غیرمسلمانان در مرزهای شمالی قفقاز از دوران خلفای اموی تا جنگ ملازگرد (40-463ق/660- 1071م) پرداخته می شود. مسئله اصلی پژوهش نشان دادن این موضوع مهم است که غزای قفقاز تنها در جغرافیای دو دولت ساسانی و روم شرقی به پیروزی منجر شد و در جاهایی مانند روسیه هیچ موفقیتی به همراه نداشت. در این دوره چهارقرنه فرمانروایان مسلمان با گروه های قومی مختلفی مانند ارمنی، گرجی، خزر، آلان، لزگی، روس و... در قفقاز جنگیدند؛ اما نکتۀ مهم آن است که تنها در مناطقی پیروز شدند که جزو قلمرو ساسانیان و بیزانس یا وابسته به آنان بود. مسلمانان اعم از اعراب، سغدیان، دیلمیان، کردها و ترکان که در چارچوب سه نظام خلافت عربی، دولت های محلی و سلطنت سلجوقی در طول 4 قرن به ترتیب در قفقاز صاحب دولت و قدرت شدتد، هیچ وقت نتوانستند خارج از مرزهای ایران ساسانی و روم شرقی در ماوراء قفقاز موفقیت پایداری به دست بیاورند. آنان با وجود آن که تا قرن پنجم توانسته بودند در دیگر ثغور دارالاسلام مانند چین، هند، آناتولی، اندلس، افریقا و... از محدودۀ فتوحات دورۀ خلفای راشدین فراتر بروند، در جبهه قفقاز شمالی (ماوراء قفقاز) و در مواجهه با روس ها و دیگر قبایل شمال قفقاز متوقف شدند و در همان محدودۀ اولیه باقی ماندند و پیشرفت چندانی به دست نیاوردند.. هرچند پژوهش های زیادی درباره فتوحات اسلامی در قفقاز صورت گرفته است، اما تاکنون هیچ کدام از آن ها به این موضوع توجهی نکرده و برایشان مسئله هم نبوده است. تقسیم کردن غزا در قفقاز به سه دورۀ زمانی مشخص با ویژگی های متفاوت و نشان دادن محدود ماندن جهاد و پیروزی مسلمانان در چارچوب مرزهای دولت ساسانی و روم در قفقاز و عدم تصرف سرزمین های ماوراء قفقاز از جمله قلمرو روس ها و حتی قرار گرفتن در موقعیت تدافعی موضوعی است که این مقاله در صدد بررسی و علت یابی آن است. ازآنجاکه هدف اصلی این مقاله، نشان دادن انطباق جغرافیای فتوحات اسلامی در قفقاز بر مرزهای شمالی ساسانیان در این منطقه است، طبیعتاً ماهیت بحث، توصیفی است؛ اما با وجود این تلاش شده است در حد امکان تفاوت های غزا در هر دوره تاریخی مشخص و علت اصلی عدم پیشروی مسلمانان به ماوراء قفقاز روشن شود.

عنوان انسان کامل از منظر مکتب ابن عربی، عنوانی کلی و جامع و دارای مصادیق متعدد است که شامل شماری از اولیاء الهی از جمله انبیاء عظام و نیز ائمه اطهار (علیهم السلام) می شود؛ و بدین رو از عنوان امامت و امام عام تر است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل مفهوم، با توصیف دیدگاه ابن عربی در مورد انسان کامل و نیز دیدگاه علامه حلی در مورد امامت، به تطبیق و تحلیل این دو نگاه پرداخته است. از منظر این پژوهش، ابن عربی معتقد است انسان کامل، جامع کمالات، خلیفه الله، برنامه جامع، مظهر اتم اسماء و صفات الهیه، و اسم اعظم الهی است، اما نص بر خلافت ظاهری ضرورتی ندارد، و رسول الله نیز بر خلافت کسی تنصیص نکرد، و عصمت نیز هر چند برای خلیفه باطنی و معنوی ضرور است، اما برای خلیفه ظاهری ضرورت ندارد، اما علامه حلی معتقد است، علم و عصمت ازبایسته های امامت است، و این دو امری خفی هستند، و کشف آن برای مردمان ناممکن است، ناگزیر علم و عصمت مقتضی وجود نص هستند.

متعاقب فروپاشی امپراتوری عثمانی فرآیندی از بازتعریف هویت جمعی در جوامع مسلمان شروع شد که تحت تأثیرکمالیسم قرار داشت.کمالیسم با ارائه «نظریه تاریخ ترک و زبان خورشید» مدعی ارائه یک نظریه علمی است که مفصل بندی هویت مدرن ترک بر آن استوار شده است. این مقاله با طرح این پرسش که هویت کمالیستی، که در این نظریه تبلور می یابد، چگونه ایجاد شده است؟ به صورتبندی این فرضیه پرداخته است که «هویت ملی کمالیستی، نه هویتی بر مبنای واقعیات تاریخی، بلکه برساخته ای گفتمانی است که به صورت سیاسی در مواجهه با غرب ایجاد شده است. جهت آزمون این فرضیه با استفاده از نظریه گفتمان، به تبارشناسی تاریخی هویت و گفتمان کمالیسم پرداخته شده است. اهم یافته های این پژوهش نشان دادن شیوه صف آرایی زنجیره هم ارزی و مدلول سازی خاص از دال های مختلف، کثرت عوامل سیاسی و الگوبرداری از غرب در جعل تاریخ و برساخت هویت ملی مدرن کمالیستی است.

در صدور حدیث غدیر که مهم ترین مستند مسأله خلافت پیامبر است، هیچ تردیدی وجود ندارد. از نظر دلالت فریقین قبول دارند که مولا بودن علی بن ابی طالبg با این حدیث اثبات می شود، اما اهل تسنّن معنای مولا را دوستی و محبت می دانند و امامیه بر این باورند که مولویت به معنای سرپرستی همه جانبه است. دو طرف برای اثبات سخن خود به شواهد گوناگونی استناد می کنند. فریقین گزارش کرده اند که پیامبرa در هنگام ایراد خطبه غدیر، علی بن ابی طالبg را با عمامه معروف خودشان معمم کردند. فرضیه این تحقیق آن است که معمم کردن علی در حین ایراد خطبه غدیر به مثابه قرینه ای متصله برداشت امامیه از حدیث غدیر را اثبات می کند. نویسنده با جستار در منابع روایی و ادبی سعی نموده، نماد معمم کردن را در فرهنگ جاهلی و اسلامی معنا و این فرضیه را اثبات کند که پیامبر با معمم کردن علی بی ابی طالبg در روز غدیر و برجسته کردن این پدیده، در روزهای پس از واقعه غدیر خواستند ریاست ایشان را در حافظه جامعه ماندگار کنند.

همتایی حمزه بن عبدالمطلب(د. 3ق) و جعفر بن ابی طالب(د. 8ق)، در روایات اهل بیت(ع)، بیانگر مقام و منزلت ایشان و نیز نقش و جایگاهی است که در صدر اسلام داشته اند. از سوی دیگر، یادکرد حضرت علی(ع)، از حمزه(س) و جعفر(س) در مسأله خلافت مبتنی بر اینکه اگر این دو تن بودند خلافت مسیر دیگری را طی می کرد، بیانگر امکان تاثیرگذاری ایشان بر جامعه است. از این رو، چرایی همتایی حمزه(س) و جعفر(س) در کلام اهل بیت(ع) پرسشی است که نوشتار حاضر به آن خواهد پرداخت. به همین منظور، داده های مرتبط با مسأله پژوهش گردآوری و به روش تحلیل محتوایی تبیین گردید. برآیند این پژوهش آن است که حمزه(س) و جعفر(س) به دلیل داشتن مولفه هایی همچون ایمان صادقانه، ولایت پذیری، عنصر قدرت و منطق، بهره مندی از شجاعت و دلاوری، دارا بودن جایگاه و موقعیت اجتماعی، قابلیت تاثیرگذاری در مسائل مهم جامعه را داشتند. همچنان که وجود این دو می توانست در مسأله خلافت تاثیرگذار باشد، نبود ایشان نیز از جمله عوامل بازماندن حضرت علی(ع) از نیل به خلافت دانسته شده است.

قبایل قریش پس از فتح مکه و شکست در مقابل پیامبر(ص) به منظور بازیابی دوباره قدرت به تغییر رویکرد سیاسی دست زدند. این تغییر و تحول در نحوه عملکرد آنان در درون جامعه اسلامی بخصوص در بازه زمانی فتح مکه تا جریان سقیفه قابل بحث و بررسی است. این نوشتار عهده دار بررسی شرایط سیاسی قریش و اتفاقاتی است که در این برهه از تاریخ روی داده است. به رغم این که بحث از وقایع پس از رحلت پیامبر(ص) متاثر از پیش زمینه های فراوانی است که حتی شامل دوران پیش از بعثت نیز می باشد، این برهه از تاریخ که قریش به همراهی و تسلیم در مقابل پیامبر(ص) وادار شد، در تاریخ اسلام نقطه عطفی است که اتفاقات آن در سرنوشت امت اسلامی تاثیر مستقیم نهاد. واکاوی دقیق این بخش از تاریخ صدر اسلام آشکارکننده زوایای پنهان تلاش های گسترده و گروهی قریش برای کسب دوباره قدرت این بار در پوشش دین اسلام می باشد. روش این تحقیق که پس از بهره گیری از منابع کتابخانه ای به انجام رسیده، توصیفی-تحلیلی خواهد بود.

نظام اجتماعی سیاسی عرب بسته به قبیله بود که بنی امیه با کاربست آن حکومت امویان را تشکیل داد. در بین قبایل شام، بنی کلب باقلمرو گسترده، ادعای سروری قبایل یمنی و پیمان سیاسی و خانوادگی با بنی امیه، به وفادارترین هواخواه امویان تبدیل شد و باجانفشانی درصفیّن، پایه های حکومت اموی را استوار ساخت. همچنین تلاش برای ولی عهدی یزید و کمک نظامی و فرهنگی آنها، گسترش حکومت امویان را رقم زد. براین اساس پژوهش پیش رو می کوشد با رویکرد توصیفی و تحلیلی به این سوال پاسخ دهد که عملکرد قبیله ی کلب در مواجهه با جنبش های اعتقادی و چالش های سیاسی اقتصادی دولت امویان چگونه بود و این قبیله در سرکوب جنبش های ضدّاموی چه نقشی داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد مهمترین عرصه نقش آفرینی کلبیان، عملکرد نظامی متأثر از هواداری ایدئولوژیکی، سنت ها و مصالح قبیله ا ی آنها بود، چراکه بخشی از سپاهیان اموی را تشکیل می دادند. سرکوب جنبش های اعتقادی و همچنین سیاسی اقتصادی، ستیز با پیروان مذاهب، قبایل رقیب و گروه های سیاسی مخالف امویان درگستره ی خلافت اسلامی کارویژه ی قبیله کلب در این دوره بود به طوری که در لشگرکشی های خارج از شام و دورترین مناطق، حضوری اثربخش داشتند. نقطه ی اوج مشارکت آنان را می توان پیکار باورمندانه با اعتراضات اقتصادیِ اهل ذمه در مصر و نقاط دور از مرکز خلافت، قیام پیروان زیدبن علی،  خیزش مردم مدینه و شورش های خوارج و زبیریان در سراسر قلمرو اموی دانست.

مسئله ولایت و خلافت بلافصل پیامبر اکرم, از مهم ترین مباحث اختلافی میان شیعه و اهل سنت است. در بحث راه تعیین امام بین مذاهب اسلامی از طریق  نص هیچ گونه اختلافی وجود ندارد، اما در اینکه آیا نصی در این مورد رسیده است یا نه، شیعه قائل به نص جلی در بحث امامت است و امامت را منصبی الهی می داند که جز با طریق نص شرعی امکان پذیر نیست، اما اهل سنت بالاخص فخر رازی در اینکه آیا امامت به نص است یا به بیعت و اختیار(اجماع)T چون نص جلی از سوی خدای متعال را انکار می کند، راه دوم یعنی بیعت و اجماع را برمی گزیند و آن را بر عهده مردم می داند. در این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی به نقد  شبهات فخر رازی در مورد نص جلی و دلایل ایشان در  بحث بیعت و اجماع خواهیم پرداخت.

با اعلان خلافت ابوبکر بغدادی از سوی داعش در مناطقی از عراق و سوریه، آثاری در حمایت از بیعت با او نوشته شد که با استدلال هایی بغدادی را دارای شرایط خلیفه دانسته و به بیعت با داعش مشروعیت بخشیدند، اما این بیعت از سوی جریان های مختلفی در جهان اسلام، به ویژه رهبران سلفی، وهابی و سلفیان جهادی نامشروع خوانده شد. نوشتار پیش رو می کوشد تا در کوششی توصیفی، تحلیلی ابتدا به بیان دلایل مشروعیت بیعت داعش پرداخته و سپس با عنایت به مبانی سیاسی خلافت در متون معتبر اهل سنت، به نقد و بررسی شرایط ارکان بیعت، شخص بغدادی به عنوان خلیفه نخست و گروه داعش به مثابه سازمان خلافت بپردازد. تطبیق این مبانی بر بیعت داعش نشان می دهد که این بیعت نه تنها دارای همه شرایط ولایت عظمی یعنی خلافت اسلامی در نگاه اهل سنت و حتی سلفیان جهادی نیست و به آرمان های خلافت پایبند نبوده، بلکه در موارد متعددی خلاف آن عمل کرده است. نبود شرایط لازم برای خلیفه در شخص بغدادی، اجرایی نشدن مقاصد خلافت مانند عدالت و برطرف نمودن ظلم از مظلومان و برقراری وحدت میان مسلمانان و پرهیز از تفرقه، نارضایتی بیشتر امت اسلامی از بیعت داعش، ناسازگاری این بیعت با قاعده عدم تسلط کافران بر مسلمانان و همچنین مخالفت بزرگان سلفی به ویژه در شاخه جهادی آن موجب شده است تا بیعت یادشده با توجه به مبانی اهل سنت و دیگر سلفیان جهادی در امر خلافت، مشروعیتی نداشته باشد.

پیامبر عظیم شأن اسلام(ص) بر پایه مفاهیم قرآنی، همواره پیروان خویش را به وحدت دعوت می کرد. اما امت تازه بنیاد اسلامی، در اندک روزگاری پس از رحلت پیامبر(ص)، برخلاف آن آموزه ها دچار گسستگی شدند و یکی از برآیندهای آن، کشتار مسلمانان دست یک دیگر بود. ریشه های این گسستگی همواره موردتوجه پژوهشگران بوده و پژوهش های فراوانی هم در این زمینه انجام شده است؛ هدف این نوشتار ارزیابی انتقادی کتاب «پس از پیامبر» است که در آن نویسنده در راستای پژوهش های پیشین و با روشی متفاوت تلاش نموده تا جنبه های گوناگون مسئله را روشن نماید. روش پیشبرد و انجام پژوهش یادشده تا چه اندازه ای در راستای تبیین مسئله پژوهش موفق بوده است؟ به نظر می رسد که نویسنده ضمن مراجعه به منابع و پژوهش های تاریخی، از عرصه هایی چون روان شناسی، سینما، داستان نویسی، روان شناسی، مردم شناسی بهره برده و تلاش نموده تا ریشه های تاریخی بحران کنونی مسلمانان خاورمیانه و به ویژه عراق را بررسی نماید؛ نتیجه مقاله حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته نشان می دهد که اهمیت کتاب موردبررسی بیش از هر چیز، در رویکرد بین رشته ای و شیوه بیان متفاوت نویسنده در مواجه با مسئله پژوهش است که اثر تازه ای را پدید آورده است. هرچند درباره برخی دیدگاه ها و روش های پیشبرد پژوهش نیازمند بازنگری است.

خوارزمشاهیان سلسله ای از ترکان بودند که در فاصله سال های 491 تا 628 هجری بر محدوده ای وسیع از ولایات شرق اسلام حکومت کردند آنان به مدت 137 سال حکومت کردند و با شش تن از خلفای عباسی مقارن بودند. آنان در ابتدا مطیع سلجوقیان بودند اما با ضعف سلجوقیان بین آنان و حکومت سلجوقی اختلاف افتاد با به قدرت رسیدن ناصرلدین لله خلیفه عباسی، خلیفه برای از بین بردن رقیبان خود از جذب کردن سایر رقیبان ابایی نداشت. لذا به کمک خوارزمشاهیان، سلجوقیان را بر انداخت. خوارزمشاهیان نیز با گسترش قلمرو و محدوده حکومتی خود در صدد به رسمیت شناختن خود از طرف خلیفه عباسی بودند، ناصر خلیفه عباسی از تایید سلطنت آنان خود داری کرد. لذا بین خوارزمشاهیان و خلیفه عباسی اختلاف بروز کرد و هر یکی سعی در نابودی دیگر داشت. از آن جا که اقلیت شیعه در این زمان نیروی قابل توجهی را تشکیل می دادند لذا دو طرف سعی در جذب شیعیان داشتند تا از قدرت آنان برای محو حریف استفاده کنند. الناصر توانست با شیعیان کنار آید و وزرای خود را از بین آنان انتخاب کند، علاوه بر آن با فرقه اسماعیلیه نیز ارتباط بر قرار کرد و توانست از قدرت و نفوذ آنان در پیشبرد اهداف خود استفاده کند. خوارزمشاهیان نیز با جذب شیعیان سعی در ضربه زدن به خلیفه عباسی بودند. لذا اختلاف سیاسی بین عباسیان و خوارزمشاهیان زمینه مناسبی بود که شیعه بتواند از این موقعیت برای رشد خود استفاده کند .

بهترین و کامل ترین تصویر از ابعاد شخصیت وجودی پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) را می توان از مبانی و آموزه های اصیل عرفانی به دست آورد و آن را در راستای مقصود اصلی روایاتی دانست که بر لزوم معرفت ایشان تأکید می نمایند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی با اشاره به پاره ای از مسائل عرفان نظری درصدد ارائه تصویر یاد شده است. بر پایه این تصویر پیامبر(ص) و امام(ع) نه تنها برای عالم عناصر و طبیعت به منزله جان و قلب و نفس اند و از این رو، با اذن الهی همه رخدادهای آن تحت فرمان ایشان است، بلکه موجودات عوالم برتر نیز از ظهورات وجوداتشان در آن عوالم محسوب می گردند؛ با این توضیح که افتراق میان امامان ازیک سو، و پیامبر اکرم(ص) از سوی دیگر، و نیز میان هر امامی با امام دیگر، در ظاهر و برحسب صورت بوده و این جدایی در عالم طبیعت حاصل گشته است، وگرنه با توجه به باطن و حقیقت، همه آنان در عوالم مافوق با یکدیگر متحدند.

حکومتها و حاکمان سیاسی برای دستیابی به قدرت و رسیدن به حاکمیت همواره برنامه ها و اقداماتی داشته اند. هارون الرشید با توجه به مواجهه شدن مسائل مناطق، حوزه های خلافت را بین فرزندانش تقسیم کرد و بعد از او، دستیابی به قدرت و خلافت، عامل نزاع بین جانشینان شد. مامون در این میان در راه دستیابی به قدرت و کسب خلافت با اتخاذ برنامه ها و اقداماتی سیاسی نقشی مهم در تحکیم خلافت عباسیان و روی کار آمدن خود داشت. این مقاله با استناد منابع و بر اساس نظریه گفتمان لاکلاو و موفه با ریشه یابی نبرد قدرت بین امین و مأمون، به بررسی اقدامات مامون جهت دستیابی به قدرت و خلافت پرداخته و مورد ارزیابی قرار می دهد. بر اساس این نظریه، یک تلاش و مبارزه قهری بین قدرت سرکوب شده و محرومیت از ایجاد شرایط در تاسیس سلطه و هژمونی وجود دارد. اعمال سلطه آمیز در قالب اعمال قدرت به مثابه یک طرح سیاسی، همواره کوشش می کند که اراده خود را به دیگران تحمیل نماید. چنین به نظر می رسد که مامون در راه کسب قدرت و رسیدن به خلافت از هر روش و اقدامی فروگذار نکرد و هدف اصلی خود را رسیدن به قدرت قرار داده بود.

در این پژوهش، با توجه به روش شناسی میشل فوکو برای شناخت ماهیت و ابعاد دولت، به تحلیل دولت سلجوقیان می پردازیم. در این روش به جای آغاز کار با نظریه های دولت و همچنین در مرکز قرار دادن دولت، کار خود را با تلقی دولت به عنوان خُردفیزیک قدرت آغاز کرده ایم و سپس دولت را در یک تکنولوژی و میدان قدرت قرار داده ایم. این تکنولوژیِ قدرت از استراتژی ها و تاکتیک های خاص زمانه خودش (نه از نظریه های تقلیل گرایانه) شکل گرفته است. پرسش اصلی مقاله این است که بر اساس نگاه فوکویی به دولت، چه مناسبات و تکنولوژی قدرتی در دولت سلجوقیان فعلیت یافته است؟ با توجه به ضرورت های تاریخی و انضمامی این دوره که سلطان سلجوقی می بایست ازیک طرف شرایطی را فراهم می کرد که عدالت و آرامش در تمام سرزمین های اسلامی حفظ شود و از جهت دیگر با توجه به اینکه نهاد دین موجب پیوند بین سلطان، خلیفه، دیوان سالاران و مردم می شد، باید حفظ شود؛ بنابراین، دولت سلجوقیان عرصه ی فعلیت یافتن تکنولوژی قدرتِ «امنیت، دیانت و خلافت» قرار گرفت. این تکنولوژی از عناصر و استراتژی های مختلفی مثل عنصر روابط دانش/قدرت، روابط دین/قدرت، رابطه متقابل سلطان/خلیفه و نهاد دیوان سالاری تشکیل شده است که این مقاله به ابعاد مختلف آن می پردازد. اهمیت این مقاله، معرفی روشی جدید در بررسی شناخت ابعاد دولت ها در تاریخ است و از جهت دیگر شناخت دولت سلجوقیان بر اساس واقعیت های تاریخی زمانه آن است که برای این منظور کار انضمامی انجام داده ایم و آن را در ظرف زمانی و مکانی خودش بر بنیاد ضرورت های تکنولوژیک و سامانه های قدرت این دوره تاریخی قرار داده ایم.

در عرفان اسلامی علم تأویل اعلی و نهایی قرآن کریم، از طریق وصایت وجودی از جانب رسول اکرم (ص)، در اختیار امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) قرار دارد و چون ایشان تنها باب علم رسول (ص) است، دیگران هم اگر از این علم تأویل بهره می برند، به تبع و به وراثت از ایشان است و ممکن نیست کسی به طور مستقل و بدون بهره گیری از وی، چنین علمی را دارا شود یا هم رتبه ایشان در این علم گردد، لذا این مرتبه از تأویل در انحصار  علی (ع) خواهد بود. تأویل در مراتب نهایی، تنها به نحو شهودی و در مرتبه ولایت و توسط ولیّ ممکن است و تنها شامل دین نیست، امور هستی شناسانه را نیز در بر می گیرد و تأویل نهایی قرآن کریم به عنوان تجلی کلامیِ جامع، ایصال به بالاترین مقام اطلاقی است. همچنین تأویل امری تشکیکی است و به وزان درجات آن، درجاتی از تأویل گران وجود دارد و عالی ترین درجه تأویل، در اختیار عالی ترین انسان کامل است. گزارش و توصیف بیان عارفان در این خصوص، بر محور تائیه ابن فارض و بیت مشهور آن (و أوضحَ بالتأویل ما کان مشکلاً/ علیٌّ بعلمٍ نالَه بالوصیّه) می چرخد. در این مقاله با بیاناتی از ابن فارض، فرغانی، کاشانی، قیصری و صائن الدین ترکه در ابتدا به گزارش و تحلیل بیان عارفان در این خصوص پرداخته شده و سپس دو نمونه از مهم ترین استدلال های عرفانی براین مطلب از طریق دو مفهوم قرابت (قرب وجودی حضرت علی (ع) نسبت به رسول اکرم (ص)) و خلافت ارائه شده است

   مبانی فکری سلفیه تکفیرى، پیش فرض هایی است که اقدامات و دیدگاه گروه بر آن استوار می باشد. مهمترین مبنای فقهی- سیاسی این جریان احیای خلافت اسلامی با الگوبرداری از مدل خلافت خلفای راشدین است. اینان هر نظام سیاسی در قالبی غیر از خلافت را برنتابیده و با تقسیم جوامع به دارالایمان و دارالکفر، همه جوامع امروزی را جوامع جاهلی قلمداد می کنند. حال آنکه این دیدگاه، هم باعث افول جایگاه خلافت و توسعه تکفیر بی ضابطه مسلمانان شده است و هم راه اندازی این شیوه باید با راه کارهای خاص و با ایجاد شرایط و اقدامات لازم همراه باشد. از دیدگاه سلفیه تکفیری یکى از وظایف مهم مسلمانان در برابر دارالاسلام، ضرورت مهاجرت به آن به عنوان واجب کفایى است لیکن طبق آیات و سنت نبوی وجه وجوب هجرت، دستیابی به مکانی است که بتوان در آن، خداوند را بندگی و به وظایف خویش عمل کرد. جهاد، اساسى ترین راهکار رهبران سلفیه تکفیری براى دست یابى به اهداف مورد نظرشان، از جمله تشکیل حکومت اسلامى است و در این راستا حکم جهاد را در اختیار همه قرارداده و تقلید در احکام را جایز نمی دانند. فارغ از آنکه این، تلقی عوامانه از جهاد بوده و نیز تقلید از اوایل تاریخ اسلام وجود داشته است.

پیامبر گرامی اسلام(ص) در روز غدیر در انظار بیش از یک صد هزار نفر، وصی و جانشین خود را انتخاب نمود و این واقعه به طور متواتر از طریق شیعه و سنی نقل شده ولی بعد از رحلت نبی مکرم اسلام(ص) سقیفه ای برپا شد که در آن علی(ع) مجبور به قیامی نشسته گردید. برافراشته شدن ستون کج سقیفه نتایج جبران ناپذیری برای جهان اسلام داشت، این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال است که به طور کلی نتایج تشکیل «سقیفه» و کنار گذاشتن حضرت علی(ع) از خلافت چه بود؟ با توجه به بررسی تاریخی و تبیینی موضوع و با دقت در شرایط مسلمانان و اتفاقات صدر اسلام، نتایج تشکیل «سقیفه» را می توان از بین رفتن اصل امامت و رهبری، تبعیض در حقوق، فساد اقتصادی، تغییر سنّت، جمع آوری و آتش زدن احادیث، نصب معاویه و راه یابی فاسدان به حکومت، طرد بنی هاشم، پایه ریزی تبعیض نژادی، روی کار آمدن بنی امیه، تبعیض، چپاول بیت المال، تبعیض سیاسی، کنار زدن صحابه پیامبر(ص) و ضرب و شتم آن ها، روی کار آمدن یزید بزرگ ترین جنایتکار تاریخ جستجو کرد. روش تحقیق، تحلیلى و توصیفى است که بر داده هاى دینى و تاریخی مبتنى است. یافته هاى اصلى این تحقیق اثبات می کند که با تشکیل و انحراف در سقیفه، مسیر تاریخ اسلام به کلی عوض شد و اختلافاتی دامنه دار در بین مسلمین بوجود آمد که بعد از چهارده قرن هنوز سایه سنگین آن انحراف، اکثریت مسلمانان را از نور خورشید تابناک حقایق دین محروم ساخته است.

حکومت اسلامی مفهومی مهم است که به مجرد هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه، سازواره ها و  ساختارهای آن به واسطه ایشان و مبتنی بر تعالیم الهی مندرج در پیام وحی تکوین یافت تا به واسطه قدرت سیاسی، روح اسلام در کالبد جامعه دمیده شود. لیک پس از رحلت ایشان، این مفهوم در معرض تأویل ها و تفاسیر مختلف قرار گرفت و منازعات گوناگونی حول مقام جانشینی و خلافتشان (از زمان خلفای راشدین تا بنی امیه و بنی عباس و درنهایت امپراتوری عثمانی) بین فرق گوناگون اسلامی، اعم از شیعه و سنی، شکل گرفت که عواقب برخی از این اختلافات و منازعات کماکان نیز دامن گیر جهان اسلام (خاصه پس از الغاء خلافت عثمانی و در منطقه حساس خاورمیانه) است. این مقاله در ابتدا به نحوی موجز و مختصر، به زمینه ها و بافت های اجتماعی و ایدئولوژیکی ظهور جنبش ها و جریان های اسلام گرای معاصر در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام اشاره کرده و پس از آن، به بررسی تطبیقی ویژگی ها و شاخصه های مهم مفهوم حکومت اسلامی از منظر دو متفکر اثرگذار در جهان اسلام، یعنی امام خمینی (1902-1989) از جهان تشیع و سید قطب (1906-1966) از جهان تسنن، در حوزه های کلان «فرهنگی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی» می پردازد و تشابهات فکری این دو اندیشمند مسلمان را در حوزه های مذکور می کاود و درنهایت نیز ابوابی را برای مطالعات تطبیقی و تقریبی هرچه بیشتر در این باب می گشاید

واقعه سقیفه، پس از رحلت رسول خدا’، نخستین گام عملی جهت ایجاد اختلاف میان مسلمانان بود. در سقیفه بنی ساعده، عدّه ای از صحابه بر خلاف وصیت پیامبر اکرم’ درباره خلافت امیر مؤمنان، ابوبکر را به عنوان خلیفه مسلمانان منصوب کردند. سقیفه، فراز مهمی در تاریخ است که باید از زوایای گوناگون بررسی شود. یکی از ادّعاهای برخی از عالمان اهل سنّت برای توجیه بدعت سقیفه، بیعت اهل حلّ و عقد با ابوبکر است. ادّعایی که در مقاله «بررسی حضور اهل حلّ و عقد در انتخاب خلیفه اوّل با شناخت فهرستی حاضران در سقیفه بنی ساعده» رد شد. در مقاله کنونی به اسامی کسانی که با انتخاب خلیفه در سقیفه و خلافت ابوبکر مخالفت کردند، اشاره می شود تا سستی ادّعای یادشده، بیش از پیش روشن شود. در برخی از منابع معاصر، نام 48 تن از مخالفان برده شده، امّا پژوهش حاضر بیش از 60 تن از مخالفان ابوبکر و چگونگی مخالفتشان را بیان کرده که در این مقاله به 35 نفر از آنان و در مقاله پسین، به معرّفی بقیّه پرداخته می شود.