میثم حبیبی کیان

بررسی حیات سیاسی اجتماعی قبایل عرب و واکنش آنها در مواجهه با اسلام، برای شناخت تاریخ صدر اسلام ضروری است. از جمله قبایل قدرتمند شمال جزیره العرب، بنی کلب بن وبره بود که با تکیه بر علایق ژئوپلیتیکی، تا آخرین سالهای حیات پیامبر(ص) در قبال پذیرش اسلام مقاومت کرد. در واقع انتساب به یمن، جغرافیای گسترده، زعامت و رهبری قضاعیان و رویکرد اعتقادی عامل همبستگی کلبیان بود که برای حفظ آن تلاش می کردند. بنابراین پژوهش پیش رو می کوشد تا با روش توصیفی تحلیلی به چگونگی برخورد این قبیله با اسلام و مطالعه ی عوامل ژئوپلیتیکی موثر در آن پاسخ دهد که به تبع آن راهبرد پیامبر(ص) نیز مورد واکاوی قرار گرفته است. نتایج تحقیق گویای آن است که مردم قبیله ی کلب با وابستگی به جغرافیای سیاسی خود تا سرحدّ توان به رویارویی با مسلمانان پرداختند و تنها پس از اقدامات پیامبر(ص) در اصلاح علایق آنها بود که به اسلام گرویدند.

آگاهی از تاریخ اسلام بدون شناخت قبایل امکان پذیر نیست. قبایل منتسب به قضاعه، به ویژه کلب در دوره پیشااسلامی و پس از اسلام قدرتی تأثیرگذار داشتند و گستره وسیعی از جغرافیای جزیره العرب را در اختیار داشتند. نگارنده این پژوهش گزاره های تاریخی قبیله و یافته های باستان شناسی را با روش توصیف و تبیین تاریخی مورد بررسی قرارداده تا مسئله اصلی آن را که تعیین خاستگاه قضاعیان و بنی کلب، علل مهاجرت و دوره های استقرار آنها در مناطق مختلف است، پاسخ دهد. نتایج پژوهش گویا ی آن است که قضاعیان با کوچ از یمن در قرن دوم میلادی، در مرکز جزیرهالعرب مستقر گردیدند و سپس در شمال جزیره العرب صاحب سرزمین های مهمی شدند. از این رو، با جمعیت زیاد و سرزمین های پهناور مورد توجه حکومت ها قرار گرفتند و مناسبات سیاسی، اقتصادی و خانوادگی برقرار کردند. پس از فتحِ مرکز تجمع آنها در دُومَه الجَندل توسط مسلمانان، به شام و دمشق رفتند و در نتیجه پیوند خانوادگی با بنی امیه، اصلی ترین متحد سیاسی امویان شدند. این گونه حضور کلبیان در شمال آفریقا و اندلس رقم خورد.

نظام اجتماعی سیاسی عرب بسته به قبیله بود که بنی امیه با کاربست آن حکومت امویان را تشکیل داد. در بین قبایل شام، بنی کلب باقلمرو گسترده، ادعای سروری قبایل یمنی و پیمان سیاسی و خانوادگی با بنی امیه، به وفادارترین هواخواه امویان تبدیل شد و باجانفشانی درصفیّن، پایه های حکومت اموی را استوار ساخت. همچنین تلاش برای ولی عهدی یزید و کمک نظامی و فرهنگی آنها، گسترش حکومت امویان را رقم زد. براین اساس پژوهش پیش رو می کوشد با رویکرد توصیفی و تحلیلی به این سوال پاسخ دهد که عملکرد قبیله ی کلب در مواجهه با جنبش های اعتقادی و چالش های سیاسی اقتصادی دولت امویان چگونه بود و این قبیله در سرکوب جنبش های ضدّاموی چه نقشی داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد مهمترین عرصه نقش آفرینی کلبیان، عملکرد نظامی متأثر از هواداری ایدئولوژیکی، سنت ها و مصالح قبیله ا ی آنها بود، چراکه بخشی از سپاهیان اموی را تشکیل می دادند. سرکوب جنبش های اعتقادی و همچنین سیاسی اقتصادی، ستیز با پیروان مذاهب، قبایل رقیب و گروه های سیاسی مخالف امویان درگستره ی خلافت اسلامی کارویژه ی قبیله کلب در این دوره بود به طوری که در لشگرکشی های خارج از شام و دورترین مناطق، حضوری اثربخش داشتند. نقطه ی اوج مشارکت آنان را می توان پیکار باورمندانه با اعتراضات اقتصادیِ اهل ذمه در مصر و نقاط دور از مرکز خلافت، قیام پیروان زیدبن علی،  خیزش مردم مدینه و شورش های خوارج و زبیریان در سراسر قلمرو اموی دانست.

حلّه شهری تأثیرگذار در جهان تشیع است که توسط حکام بنی مزید بنا شد. برخی ویژگی هایی این شهر، با تعاریف شهر پایدار اسلامی و مولفه های آن، قابل تطبیق است. از این رو با دسته بندی مولفه های شهرپایدار اسلامی به مادّی و معنوی، آنها را در حلّه خواهیم یافت. در این پژوهش سعی شده است که عوامل معنوی برای ایجاد یکپارچگی بین ساکنان و عوامل مادّی در سطحی پایین تر، جهت رزق و امنیت مورد بررسی قرارگیرد چراکه پایداری یک شهر به وجود این مولفه ها در کنار هم، بستگی دارد وگرنه از رونق خواهد افتاد همان طور که در حلّه قرن نهم روی داد. ازاین رو در بنای شهرحله، به این نتیجه می رسیم که بنی مزید با استفاده حداکثری از عوامل تأثیرگذار در پایداری شهر، توانستند کارویژه از تمدن اسلامی را به نمایش گذارند.