فارسی میانه

هدف پژوهش حاضر، بررسی یکی از منابعی است که برای درس «تاریخ زبان فارسی» از درس های رشته زبان و ادبیات فارسی نوشته شده است. برای این هدف، کتاب تاریخ تحلیلی زبان فارسی، تألیف حمیرا زمردی، انتخاب شده است. آیا مؤلف در هدف خود که آشنا کردن دانشجویان با تاریخ زبان فارسی است موفق بوده است؟ نویسنده مقاله حاضر به بررسی این کتاب و سنجش مطالب آن با استفاده از برخی دیگر از کتاب های این حوزه پرداخته است. در این بررسی ایرادات چندی به نظر رسیده است که می توان آنها را چنین برشمرد: اشکالات فراوانی در نگارش و نیز برخی ایرادات چاپی در این کتاب مشهود است، برخی از اطلاعات تاریخی درج شده در کتاب اشتباه است، این کتاب به دلیل کمبود اطلاعات موجب شکل گیری فهمی ناقص در خواننده می شود، و منابع مناسب و کافی در تألیف این کتاب استفاده نشده است و بخشهای مختلف این کتاب، برگرفته از تحقیقات پیشینیان است و نویسنده آن نقش چندانی در یافتن مطالبی که به نام خود آورده است نداشته است.

مادیان هزار دادستان یا مجموعه هزار داوری، متنی به خط و زبان پهلوی متعلق به دوره پایانی سلسله ساسانیان است. محتوای این متن منحصرا حقوقی است بدون آنکه به موضوعات دینی اشاره کند. قوانین مطرح در این متن بیشتر مدنی است و به ندرت به حقوق جزایی اشاره می کند. مسائلی مانند شراکت، ازدواج، طلاق، پرداخت بدهی، ضمانت، ارث، اجاره، فرزندخواندگی و ... در این متن مطرح شده است. عدالت ترمیمی با تاکید بر ترمیم و جبران خسارت های بزه دیده و مسئول کردن بزهکار در برابر جرمی که مرتکب شده، می کوشد آشتی بین گروه ها و در نهایت در جامعه برقرار کند. برای رسیدن به این مهم، عناصری چون داوطلبانه بودن، اظهار حقیقت، رودررویی، توافق، حمایت و غیر علنی بودن مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. هدف این مقاله بررسی عناصر ترمیمی در متن مادیان هزار دادستان است و می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که آیا عناصر ترمیمی نام برده شده در این متن حقوقی دیده می شود و آیا قابل بررسی است؟ بررسی ها، شواهدی از وجود این عناصر را ثابت می کند که به چند مورد آن اشاره می شود: در عنصر داوطلبانه بودن، فرد مرگ ارزان، هر گاه به صورت داوطلبانه خود را تسلیم می کرد، این اقدام او موجب می شد، مجازات مرگ از وی برداشته شود. در اظهار حقیقت، هر گاه فردی از تناقض گویی به راست گویی متمایل می شد، محکوم نمی-شد زیرا بررسی در مسیر درست خود که رفع آسیب بود، قرار می گرفت. در رودروریی، کاربرد ضمایر «من» و «تو» در متن مادیان، نشان می دهد دو طرف رودرروی یکدیگر قرار می گرفتند و با هم گفتگو می کردند.

درباره واژه های دخیل یا وام واژه عربی در فارسی، دیدگاه غالب این است که ورودِ لغات عربی در دوره اسلامی، یعنی پس از آمدن اسلام به ایران، آن هم بیشتر در سده های ششم و هفتم به بعد به فارسی بوده و حضور آنها در متون فارسی قوّت و شدّت گرفته است. در این گفتار کوشش بر آن است تا جایی که اسناد در دست است، نشان دهیم که ورود لغات عربی به زبان فارسی از روزگاران بسیار دور رخ داده و این بده بستانِ زبانی- فرهنگی چه بسا از آن زمانی که ایرانیان و عرب ها باهم ارتباط داشته اند، یعنی، از زمان هخامنشیان به بعد صورت گرفته است.

مادیان هزاردادستان یکی از متون حقوقی معتبر به خط و زبان پهلوی است. مادیان در پایان دوره ساسانی، یعنی نیمه نخست قرن هفتم میلادی، نوشته شده و تنها متنی از این دوران است که به مسائل حقوقی پرداخته است. در این کتاب، به مسائلی همچون برده داری، ضمانت، شراکت، ازدواج، طلاق، نافرمانی (= عدم تمکین) و... اشاره شده است. در دوران ساسانیان، ارتباط متقابلی بین جایگاه زنان و موقعیت طبقاتی آن ها وجود داشت و برای زنانی که از اصول و هنجارهای اجتماعی، خانوادگی و مسائلی مانند آن پیروی نمی کردند، مجازات هایی مطابق با جایگاه اجتماعی آنان در نظر گرفته می شد. به این گروه از زنان نافرمان می گفتند. در این مقاله، مفهوم نافرمانی یا عدم تمکین، قوانین مربوط به نافرمانیِ زنان در پایه های گوناگون (پادشازن و چگرزن)، تحلیل احکام مربوط به آن، چگونگی مشارکت (= انبازی) و تصرف زن در اموال، قبل و بعد از محرزشدن نافرمانی، شرایط تعلق گرفتن دارایی (= خواسته) و ارث (= بَرماند) به فرزندان زن نافرمان و همچنین چگونگی وضعیت درآمد آن ها بررسی شده است.

یادگار: اصطلاحی دیوانی در شاهنامه   نادره نفیسی *   چکیده واژه ی یادگار در معنای متداول آن بارها در شاهنامه به کار رفته است؛ ولی تنها یک بار در داستان پادشاهی هُرمَزدِ نوشین روان، در هنگام شمارش و نگارش گنج و خواسته ی دژی که پَرموده، پسر ساوه شاه، در آن محصور بوده، فردوسی این واژه را در معنایی متفاوت به کار برده و به احتمال بسیار آن را از شاهنامه ی ابومنصوری نقل کرده است. تاکنون پژوهشگران آرای گوناگونی درباره ی معنای این واژه مطرح کرده اند که هیچ کدام گویای معنای دقیق آن نیست. نگارنده در این مقاله کوشیده است نشان دهد که بر پایه ی منابع تاریخی (به ویژه زین الاخبار گردیزی)، واژه ی یادگار در بیت مزبور، اصطلاحی دیوانی و معادل کلمه ی تذکره در متون تاریخی دوره ی اسلامی بوده است. به گمان نگارنده واژه ی ayādgār در فارسی میانه نیز افزون بر معانی مشهور «یادداشت»، «رساله» و «سرگذشت نامه» بر اثر توسّع معنایی، معانی دیگری نیز داشته که به سببِ ازدست رفتن متون فارسی میانه به دست ما نرسیده؛ ولی در کتاب تاریخ سبئوس ، مورّخ ارمنی سده ی هفتم میلادی حفظ شده است.     * استادیار فرهنگ و زبان های باستانی، دانشگاه آزاد ابهر، ابهر، ایران nad_nafisi@yahoo.com تاریخ دریافت مقاله: 27/6/1401                تاریخ پذیرش مقاله: 26/10/1401

زبان فارسی میانه یا پهلوی از زبان های ایرانی میانه جنوب غربی است و چنان که از نامش پیداست بازمانده گونه ای از فارسی باستان است. بنابراین، از لحاظ تحول تاریخی، زبان فارسی باستان به فارسی میانه و فارسی میانه به فارسی نو تبدیل شده است. پس از دگرگونی زبان فارسی میانه و رواج فارسی نو، برخی از ساختارهای زبانی از جمله ساخت فعل مرکب و عبارت فعلی نیز دگرگون شد. در این پژوهش پرسش اصلی این است که ساخت فعل مرکب و عبارت فعلی در سه متن فارسی میانه (اندرز مهرسپندان، روایت پهلوی و کارنامه اردشیر بابکان) چگونه بوده است. برای رسیدن به پاسخ، تمامی فعل های مرکب و عبارت های فعلی از سه متن فارسی میانه مذکور گردآوری و بر اساس ساختار و اجزای تشکیل دهنده آن ها طبقه بندی شد. نتیجه این پژوهش نشان داد در سه متن یادشده ساخت فعل مرکب شامل اسم + همکرد؛ صفت + همکرد؛ قید یا قید پیشوندی + همکرد و گروه حرف اضافه ای+ همکرد می شود. ساخت عبارت فعلی نیز به صورت حرف اضافه+ اسم+ فعل؛ حرف اضافه+ اسم معنی+ فعل؛ حرف اضافه+ قید+ فعل است. شناخت ساختارهای فعل مرکب و عبارت فعلی برای تهیه واژه نامه زبان فارسی میانه سودمند خواهد بود و پژوهشگران را در شناخت این ساختارها در زبان فارسی یاری خواهد داد. 

در پژوهش حاضر خوانشِ چند واژه از متنِ پهلویِ درخت آسوریگ که ممکن است به گونه دیگری خوانده شود، بررسی می شود. درخت آسوریگ منظومه مفاخره آمیزی است میان بُز و درخت خرما که به زبانِ پهلوی اشکانی یا پارتی سروده شده است، اما انتقال شفاهی آن و مکتوب کردن آن با خط پهلوی کتابی باعث شد تا واژه های فارسی میانه نیز در آن راه یابد. خط پهلوی به گونه ای است که برخی نویسه های آن به چند صورت مختلف می تواند خوانده شود و هر یک از پژوهشگران نظری متفاوت درباره خوانشِ یک واژه ارائه می دهند. در این پژوهش ابتدا خوانش های پژوهشگرانِ پیشین مورد بررسی قرار گرفته است و کوشش شده است تا پیشنهادی تازه برای خوانشِ جدیدِ چند واژه داده شود. اساس این پیشنهادها، واژگان موجود در فرهنگ ها و واژه نامه های فارسی میانه، پارتی و فارسی نو است و از دستور تاریخی ساخت واژگان و ریشه شناسی نیز در خوانش های جدید بهره برده شده است. این پژوهش در جهت درک بهتر برخی واژه ها و مفاهیم متن درخت آسوریگ انجام شده است.

از انسان کامل در بیشتر مکتب های فکری و فلسفی و ادیان و مذاهب یاد شده است. این مفهوم ممکن است با عنوان انسان آرمانی یا «مرد اَهلَو» به تفکر ایرانیان باستان نیز راه یافته باشد. همانطور که در آثار فلاسفه یونان نیز به این موضوع اشار شده است. پیشوایان کهن نظیر بودا و کنفسیوس نیز به انسان کامل توجه داشتد. در عرفان اسلامی انسان کامل کسی است که آثار صفات الهی در او مشهود باشد. به باور برخی عارفان ایرانی انسان کامل کسی است که اندیشه، گفتار و کردار نیک در او به کمال رسیده باشد. چنین کسی ممکن است رابط میان انسان و خدا باشد. افزون بر این، شواهدی از انسان کامل یا مفاهیمی نزدیک به آن در آیین گنوسی و نیز در بحث از انسان قدیم در آیین مانوی ارائه شده است. در متون پهلوی از جمله در دینکرد و دادستان دینی می توان به نمونه هایی از انسان کامل دست یافت. براین اساس، کیومرث، زردشت و سوشیانس از نمونه های انسان کامل به شمار می روند. هدف از نگارش این مقاله گردآوری و تحلیل متون مربوط به انسان کامل در ادبیات پهلوی است.

در رده شناسی ترتیب واژه ها، آرایش سازه ها در سطح بند، گروه و جمله بررسی می شود. در پژوهش حاضر با توجه به مولفه های جهانی رده شناسی که توسط گرینبرگ(1963) و درایر(1992) معرفی شد، ترتیب واژه ها در فارسی میانه براساس 24 مولفه دبیرمقدم( 2006) بررسی می شود. فارسی میانه(پهلوی) از زبان های ایرانی میانه غربی شاخه جنوبی است. از 24 مولفه مشخص شده 17 مولفه را دبیرمقدم(2006) به عنوان مولفه های مشترک زبان های ایرانی و 7 مولفه را به عنوان موارد متغیر در این زبان ها مشخص کرده است. در این پژوهش، بعد از تعریف، توصیف و بهره گیری از یافته های پیشگامان در رده شناسی زبان، نمونه ها و شواهد زبانی 24 مولفه در سطح بند، گروه و جمله در فارسی میانه ارائه می شود. نمونه ها از آثار کتاب های پهلوی متون دینی؛ الهام و پیشگویی، اندرزنامه ها، مناظرات، متن های حماسی، تاریخ، جغرافیا، قوانین دینی، حقوقی و رساله های کوچک پهلوی استخراج شدند. بر اساس یافته های تحقیق مشخص شد که در فارسی میانه تمایل جفت همبستگی ov بیشتر از vo است. ترتیب واژه های اصلی در فارسی میانه sov متغیر و آزاد است.

پژوهش درباره گیاهان و رستنی ها در رشته های گوناگون گیاه شناسی، دارو سازی، پزشکی، جغرافیا، باستان شناسی و به ویژه زبان شناسی و تدوین فرهنگ های فارسی جایگاهی مهم دارد. دراین پژوهش با هدف مطالعه با سویه های زبان شناختی، تلاش شده است تا دشواری های شناسایی ماهیت نام های گیاهان در متون فارسی میانه، با توجه به ویژگی خاص آن به عنوان متون دینی و نه گیاه شناسی یا داروشناسی بررسی شود. بدین منظور با توجه به ادامه و استمرار کاربرد این گیاه نام ها در متون کلاسیک فارسی و نیز بررسی مختصر این نام ها در منابع و متون گیاه شناسیِ عربی، برخی از دشواری هایی شناخت ماهیت و هویت این گیاه نام ها شرح داده شود و به این پرسش پاسخ داده شود که آیا می توان این گل ها و گیاهان را از طریق استناد به کاربرد آنها در متونِ روزگاران بعد، اعم از فارسی یا عربی، به دقت شناسایی کرد. این پژوهش مبتنی بر داده های کتاب بندهش (ایرانی، هندی) و ادامه آنها در آثار فارسی کلاسیک از نوع نوشته های بیرونی، کتاب های مرتبط با گیاه شناسی و نیز کتاب های مشابه عربی انجام شده است. نتایج نشان داد، مهم ترین دشواری های مطالعات گیاه نام ها عبارتند از غیرتخصصی بودن متون فارسی میانه؛ خط متون و امکان خوانش های گوناگون یک واژه؛ غیرقابل شناسایی بودن برخی از گیاه نام ها که به متون کلاسیک نرسیده اند و نیز دگرگو نی های معنایی و آوایی گیاه نام ها در انتقال از دوره میانه به دوره نو. از این رو، حتی درباره گیاه نام های قابل شناسایی؛ مطالعات متن پژوهی برپایه سیر تاریخی برای مستند سازی آنها ضروری است. پس از بررسی این دشواری ها و با استناد بدان ها، گل نام آذریون به عنوان نمونه ضمیمه شده است.

بررسی گویش های خراسان جنوبی نشان می دهد که از یک سو عناصری از فارسی میانه در آن ها یافت می شود و از سوی دیگر، می توان عناصری از زبان های شرقی را یافت که از دیرباز وارد این گویش ها شده اند و بعضاً در فارسی رسمی نیز رایج اند. یکی از راه های بررسی عناصر اصلی و قرضی در گویش ها پی گیری تاریخی پسوندهاست؛ زیرا پسوندها جزء عناصری هستند که به سختی در زبان پذیرفته می شوند. یکی از مهم ترین پسوندهای ایرانی، پسوند " اک" است که در لغاتی مانند "پیچاک"، "بُرّاک" و "پَرّاک" در گویش قدیم بیرجند رایج بوده است. این پسوند در گویش بیرجند دو ریشه ی مختلف داشته است. در لغاتی مانند "پیچاک" به معنی پیچش شکم، پسوند " اک" بازمانده از پسوند مصدری -āk سغدی است. این پسوند در لغات "خوراک" و "پوشاک" و "سوزاک" هنوز در فارسی رسمی رایج است. " اک" مصدری، امروزه در گویش بیرجندی جای خود را به " ِش" داده است و مانند دیگر اسم مصدرهای زبان فارسی با آن رفتار شده است. در نتیجه این لغت به صورت "پیچش/ پچش" (pečeš) در آمده است. اما از سوی دیگر، پسوند " اک" فاعلی نیز از قدیم در گویش بیرجند در لغاتی مانند "پراک" رایج بوده است. پسوند " اک" فاعلی بازمانده از -āk فارسی میانه و -āg پارتی است. این پسوند امروزه نیز به همین صورت در گویش بیرجند رایج است. اما در فارسی معیار و اغلب گویش های دیگر ایرانی این پسوند با حذف "ک" انتهایی به صورت " ا" در آمده است.

موضوع نخستین انسان و چگونگی آفرینش آن همواره از مباحث فکری ملل و اقوام مختلف بوده و در باورها و اساطیر آنان بازتاب گسترده داشته است. در اساطیر ایرانی اگرچه گزارش های گوناگونی در طول تاریخ چندهزارساله آن مطرح شده اما در غالب متون فارسی میانه زردشتی این نسبت را به کیومرث داده اند. گاه چهره های دیگری نظیر منو، جم و جمیگ، مشی و مشیانه، هوشنگ و تهمورث نیز در این باره پیشنهاد شده اند. بررسی گزارش های فارسی میانه زردشتی که معمولا برگرفته از کتاب اوستا و سنت دین زردشتی است و کتابت آنها غالبا متعلق به اواخر عهد ساسانی و اوایل دوران اسلامی است کیومرث را به عنوان به عنوان نخستین انسان معرفی کرده و مشی و مشیانه را از نطفه کیومرث دانسته اند. این موضوع در مروری به متون مزبور نشان می دهد که متفکرین و اسطوره پردازان ایرانی در اواخر عصر ساسانی در باره نخستین انسان و خاستگاه آن همدادستان شده اند.

مادیان هزار دادستان یا مجموعه هزار داوری، متنی حقوقی است. این متن در اواخر دوره ساسانی یعنی اوایل قرن 7 میلادی گردآوری شده است. موضوعات حقوقی بسیار متنوعی در این متن مطرح می شود که می تواند ما را در آشنایی با قوانین حقوقی ایران در دوره پیش از اسلام یاری کند. از جمله مسائل حقوقی این متن، برده داری، قیمومت، ضمانت، شراکت، ازدواج، طلاق، گرو، گروگانی و ... است. موضوع این پژوهش درباره «گرو و گروگانی» است که با اصطلاحات graw و grawgānīh در متن آمده است. هدف این پژوهش بررسی موضوعات مربوط گرو و استخراج قوانین آن است. و پرسش هایی که این پژوهش قصد دارد به آن ها پاسخ دهد اینکه، گرو و گروگانی در چه موضوعاتی عنوان شده اند؛ چه قوانینی برای آنها وجود داشته و تفاوت آنها در چیست. روش پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوه جمع آوری داده ها، کتابخانه ای است. برخی نتایج این پژوهش به قرار زیر است: گرو در موضوعاتی چون ازشماند، گرفتن وام، قرض کردن پول و ... مطرح شده است. مهم ترین قوانین آن بستن پیمان، تعیین زمان و گرو، تعهداتی چون سالم نگه داشتن مال گرو و ... است. تفاوت عمده گرو و گروگانی در این بود که دارایی گروگان می توانست مورد استفاده گروگان دار قرار گیرد. هر گاه بدهکار بدهی خود را پرداخت می کرد، گرو باید آزاد می شد که تحت قوانینی انجام می شد.