ترجمه های کهن قرآن

آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» به عنوان اولین آیه قرآن موضوع ترجمه و تفسیر مترجمان و مفسران فارسی نویس قرآن بوده است. گوناگونی مشرب فکری و ذوق ادبی مترجمان باعث شده، ترجمه های متفاوتی از این آیه ارائه شود. در بخش نخست مقاله با معرفی سیزده اثر کهن در ترجمه فارسی قرآن، به نقد و بررسی ترجمه های آنها از این آیه پرداخته و ضمن معرفی کوتاهی از صاحبان این آثار تاریخی، به تبیین امتیازات، نوآوری ها و بعضا به ملاحظات آنها نسبت به ترجمه آیه مزبور به صورت دقیق ورود پیدا کرده است. اولین ترجمه فارسی از بسمله مربوط به ترجمه تفسیر طبری است که آن را با جمله «بنام خدای بخشاینده مهربان» بیان نموده و همین عبارت به عنوان قدیمی ترین و شایع ترین عبارت برای ترجمه آیه مبدل شده است. از نظر مقاله حاضر بهترین و دقیق ترین ترجمه بسمله، از اهل سنت ترجمه میبدی و از تشیع ترجمه کاشفی سبزواری است. در بخش دوم مقاله به بیان ترجمه های معاصران پرداخته شده است.

تفسیرِ بصائرِ یمینی از تفسیرهایِ فارسیِ ارزشمند و کهنِ قرآن است که در سدهٔ ششمِ هجری به دستِ قاضی معین الدّین محمّد بن محمود نیشابوری نوشته شده است. بخشی از این کتاب، در سالِ ۱۳۵۹، به تصحیحِ علی رواقی از سویِ انتشاراتِ بنیادِ فرهنگِ ایران به چاپ رسید؛ نزدیک به چهار دهه پس از آن، در سالِ ۱۳۹۸، متنِ کاملِ این تفسیر به تصحیحِ همو در چهار جلد از سویِ مؤسسهٔ پژوهشیِ میراثِ مکتوب چاپ شد. متأسفانه، در این تصحیح، تنها به واژه هایِ کم کاربرد و نادرِ این کتاب پرداخته شده است و از بررسیِ دیگر ویژگی هایِ آن چشم پوشیده شده است. این بی توجّهی به جنبه هایِ گوناگون به کاستی هایی در مقدّمه و به تصحیح هایِ قیاسیِ بی مورد در متنِ مصحَّح انجامیده است. هدفِ این نوشته شناساییِ کاستی هایِ مقدّمهٔ مصحِّح و شناساندنِ بهترِ بصائرِ یمینی بود؛ از این روی، برخی از کاستی هایِ مقدّمه، از جمله جنبهٔ تفسیر، ترجمه، قرائاتِ قرآنی و شیوهٔ تصحیح، به گونه ای مجمَل، یاد کرده شد. همچنین، از میانِ جنبه هایِ زبانیِ ناگفتهٔ این اثر، جنبهٔ آوایی برگزیده شد و کوشیده شد تا ویژگی هایِ درخورِ آن نمایانده شود    

ویژگی های زبانی ترجمه قرآن قدس نشان می دهد که این متن احتمالاً در محدوده سیستان نوشته شده است. گونه زبانی این متن اختلاف های بسیاری با فارسی دری دارد. در حقیقت این گونه زبانی جز در مواردی همچون تحولات آوایی که خاص منطقه ای است که در آنجا به کتابت درآمده است، در باقی موارد شباهت بسیار با فارسی میانه دارد. در این پژوهش به بررسی تطبیقی این ترجمه کهن با زبان فارسی میانه پرداخته شده است. همچنین، کارکرد و شکل نوشتاری حروف اضافه «ب ، بی» و نیز قید «بی» با برابرهای فارسی میانه آنها سنجیده شده است. مطلب دیگری که مورد بررسی قرار گرفته است ضمایر مبهم و موصول و نیز حرف ربط است. همچنین، به ویژگی هایی از این متن توجه شده است که نشان از تأثیر فارسی دری بر فارسی محلی مترجم دارد.