متن های پهلوی

خرسندی و خشنودی از اساسی ترین مفاهیم، در جهان بینی باستانی ایران هستند. نوعی نگاه به جهان که در آن همه ی درجات احساس شادمانی از جایگاه و اهمیت فراوانی برخوردار است و یکی از راستین ترین این شادی ها از احساس خرسندی و خشنودی برمی خیزد. پژوهش در راستای معنای این واژه ها و مفاهیم پیرامون آن ها از اوستا تا فارسی نو، در فهم جهان بینی کهن ایران و نیز بسیاری از پیچیدگی های معنایی اندیشگان زبان پارسی دری راهگشاست. پرسش اصلی ما در این پژوهش تعیین اهمیت و جایگاه این مفاهیم و بررسی سویه های متفاوت معانی آن ها در متن های باستانی ایران است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و داده بنیاد است و کوشش می کنیم ضمن ریشه یابی این دو واژه به پیگیری اندیشگان پیرامون این موضوعات در اوستا و متن های پهلوی بپردازیم. پس از بررسی شاهد مثال های متعدد نتیجه می گیریم که خشنودی و خرسندی هر دو در معنای شادی و رضایت در متن های باستانی ایران نمود فراوان دارند. در اوستا و متن های پهلوی بارها بر تلاش برای کسب خشنودی اهورامزدا و ایزدان تأکید شده است و خشنودی در این جایگاه ها به معنای شادمانی و رضایت است. همچنین برای واژه ی خرسندی معانی مشابهی در اوستا و متن های پهلوی می یابیم که با رضایت، شادمانی، کار و تلاش، خویشکاری و از همه مهم تر خردمندی پیوند دارد. در این شیوه ی نگرش که بین مینو و گیتی تعادل برقرار می شود ضمن اینکه تلاش برای آبادانی گیتی تحسین می شود، بر عدم وابستگی به آن تأکید می گردد. همچنین خرسندی از سویی به جهت وجود جهان بینی های تقدیرگرایانه گاه در ارتباط با معانی اشراقی چون نهش چیز گیتی، دوری از آز و بی اعتباری دنیا به کاررفته است.

زبان فارسی میانه یا پهلوی از زبان های ایرانی میانه جنوب غربی است و چنان که از نامش پیداست بازمانده گونه ای از فارسی باستان است. بنابراین، از لحاظ تحول تاریخی، زبان فارسی باستان به فارسی میانه و فارسی میانه به فارسی نو تبدیل شده است. پس از دگرگونی زبان فارسی میانه و رواج فارسی نو، برخی از ساختارهای زبانی از جمله ساخت فعل مرکب و عبارت فعلی نیز دگرگون شد. در این پژوهش پرسش اصلی این است که ساخت فعل مرکب و عبارت فعلی در سه متن فارسی میانه (اندرز مهرسپندان، روایت پهلوی و کارنامه اردشیر بابکان) چگونه بوده است. برای رسیدن به پاسخ، تمامی فعل های مرکب و عبارت های فعلی از سه متن فارسی میانه مذکور گردآوری و بر اساس ساختار و اجزای تشکیل دهنده آن ها طبقه بندی شد. نتیجه این پژوهش نشان داد در سه متن یادشده ساخت فعل مرکب شامل اسم + همکرد؛ صفت + همکرد؛ قید یا قید پیشوندی + همکرد و گروه حرف اضافه ای+ همکرد می شود. ساخت عبارت فعلی نیز به صورت حرف اضافه+ اسم+ فعل؛ حرف اضافه+ اسم معنی+ فعل؛ حرف اضافه+ قید+ فعل است. شناخت ساختارهای فعل مرکب و عبارت فعلی برای تهیه واژه نامه زبان فارسی میانه سودمند خواهد بود و پژوهشگران را در شناخت این ساختارها در زبان فارسی یاری خواهد داد. 

جبر و اختیار که همواره یکی از پیچیده ترین موضوعات فلسفی در تاریخ ادیان ایران و جهان بوده اند، در حوزه ی دینی مزدیسنی نیز نقش برجسته ای دارند. آیین مزدیسنی به جهت تاریخ کهن و پرفرازونشیب خود از نحله ها، ادیان و جریان های فکری گوناگون تأثیر پذیرفته است و مفصل بندی های اندیشگانی متفاوتی را در آن می توان تشخیص داد که گاه کاملاً در تقابل با هم قرار دارند. تلفیق پیچیدگی های رازگونه ی مسئله ی جبر و اختیار با ابهامات بغرنج آیین کهن ایرانی منجر به خلق مفاهیم معناسازی می گردد که از تقابل های اندیشگان موجود در این دو حوزه برخاسته است. یکی از مهم ترین موضوعات در آیین مزدیسنی، اندیشه خرسندی و مفاهیم پیرامون آن است که با اندیشه ی جبر و اراده ی آزاد رابطه ی مستقیم دارد. در این پژوهش ضمن مروری کوتاه بر مفهوم جبر و اختیار در آیین مزدیسنی تلاش نمودیم تا از این چشم انداز به مفهوم خرسندی و جریان های فکری پیرامون آن، در اوستا و متن های پهلوی نظر بیفکنیم. پس از کاوش حول این مفاهیم دریافتیم که احتمالا هریک از دو جریان فکری متفاوت حول اندیشه خرسندی به یکی از اندیشگان جبر یا اراده ی آزاد متمایل است.

در پژوهش حاضر خوانشِ چند واژه از متنِ پهلویِ درخت آسوریگ که ممکن است به گونه دیگری خوانده شود، بررسی می شود. درخت آسوریگ منظومه مفاخره آمیزی است میان بُز و درخت خرما که به زبانِ پهلوی اشکانی یا پارتی سروده شده است، اما انتقال شفاهی آن و مکتوب کردن آن با خط پهلوی کتابی باعث شد تا واژه های فارسی میانه نیز در آن راه یابد. خط پهلوی به گونه ای است که برخی نویسه های آن به چند صورت مختلف می تواند خوانده شود و هر یک از پژوهشگران نظری متفاوت درباره خوانشِ یک واژه ارائه می دهند. در این پژوهش ابتدا خوانش های پژوهشگرانِ پیشین مورد بررسی قرار گرفته است و کوشش شده است تا پیشنهادی تازه برای خوانشِ جدیدِ چند واژه داده شود. اساس این پیشنهادها، واژگان موجود در فرهنگ ها و واژه نامه های فارسی میانه، پارتی و فارسی نو است و از دستور تاریخی ساخت واژگان و ریشه شناسی نیز در خوانش های جدید بهره برده شده است. این پژوهش در جهت درک بهتر برخی واژه ها و مفاهیم متن درخت آسوریگ انجام شده است.